Het recente rapport waarin de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) wetenschappelijk bewijs verzamelt voor de positieve rol die cultuur speelt bij het verbeteren van gezondheid en welzijn, krijgt internationaal veel aandacht. Daarmee slaagt het rapport alvast in een van zijn doelstellingen én zal het ongetwijfeld een boost geven aan interventies met cultureel erfgoed voor welzijn en gezondheid. We moeten er echter over waken dat die interventies ook terechtkomen bij mensen die er het meeste baat bij hebben.

Gezondheidsongelijkheid

Er bestaat namelijk zoiets als een sociale ongelijkheid in de zorg. Mensen in armoede vinden minder vlug, of zelfs niet, de toegang tot voorzieningen in de zorgsector, hebben geen netwerk dat hen stuurt en hebben minder kans op een goede algemene gezondheid dan welstellende mensen.

Dit geldt ook voor het aanbod van erfgoedinstellingen. Als musea aangepaste rondleidingen organiseren voor personen met dementie en hun mantelzorgers, dan bereiken zij in de regel vooral de midden- en hogere klassen. Dit hoeft niet te verbazen, want dat zijn nu eenmaal de sociale milieus die musea bezoeken. Nochtans zouden arme personen met dementie en hun mantelzorgers meer baat hebben bij wat extra steun.

Eenzaamheid en armoede

Er is gelukkig meer en meer aandacht voor de destructieve impact die de toenemende eenzaamheid heeft op het welzijn en de gezondheid van mensen. Voor Canvas bijvoorbeeld maakte Xavier Taveirne een reeks portretten van eenzame mensen uit alle generaties om het taboe van armoede bespreekbaar te maken.

Mensen die in armoede leven zijn een risicogroep. Louter door het feit dat ze niet de middelen hebben om te participeren aan de maatschappij, hebben ze vaak weinig sociale contacten. Daarbij ervaren ze een negatieve perceptie tegenover mensen in armoede waardoor ze zich uitgesloten voelen. Van arm zijn word je eenzaam, en eenzaamheid kan je ook arm maken.

De cultureel-erfgoedsector kan een rol spelen bij het aanpakken van het eenzaamheidsprobleem. Erfgoedactiviteiten kunnen immers mensen helpen om connecties te maken met andere mensen. Maar ook hier geldt weer het adagio dat het bereiken van kwetsbare en sociaal geïsoleerde mensen veel meer vergt dan het verbeteren van toegankelijkheid en inclusie van erfgoedinstellingen.

Sociale rechtvaardigheid

Niet alleen mensen in armoede worden amper bereikt. Ook mensen die zich minder goed kunnen uiten in de traditionele groepsactiviteiten met cultureel erfgoed vallen vaak uit de boot. 

Claire Wellesley-Smith, een Engelse onderzoekster en kunstenares die al jaren werkt met mensen met psychische problemen in achtergestelde gemeenschappen, verwoordt het zo: “Vulnerable people who have difficulties to express themselves don’t have that specific wellbeing vocabulary. It’s difficult for them to vocalise their personal, internal, needs.” Het komt er dus op aan die mensen een stem te geven en hen op een zodanige manier te versterken dat ze optimaal gebruikmaken van hun talenten en capaciteiten.

Dat kan door naar de mensen toe te gaan, hen te inspireren met cultureel erfgoed en met het vertellen van verhalen. Daarbij is het van het allergrootste belang om effectief naar hen te luisteren, hen te vragen wat hen boeit en wat ze willen doen. Dat kan onder meer door gebruik te maken van maken als methode. Door dingen te 'maken' of door in groep vaardigheden aan te leren worden contacten gelegd, ideeën en tradities gedeeld en mensen aangezet tot denken en reflecteren. Niet omdat het goed is voor het cultureel erfgoed an sich, maar omdat het een kwestie is van sociale rechtvaardigheid. Iedereen heeft recht op basisbehoeften, zoals een sociale zekerheid en een goede gezondheidszorg. Als er dus wetenschappelijk bewijs geleverd wordt dat cultureel erfgoed een belangrijke bijdrage kan leveren aan het verbeteren van het welzijn van mensen, dan zie ik het als een plicht om ons best te doen om iedereen te bereiken. Niet alleen the usual suspects.

Foto: Man op een bankje aan Bedford Castle Mound. Simon Speed via Wikimedia Commons, CC0 1.0