Participatieve ruimtes in Hamburgse musea: laboratorium en ontmoetingsplek

Freiraum in het Museum für Kunst und Gewerbe in Hamburg. Foto: FARO, Henrike Radermacher

FARO-collega Henrike Radermacher trok in het kader van Erasmus+ in het voorjaar voor een werkbezoek naar Hamburg. Ze sprak er met verschillende medewerkers van Hamburgse musea over hun project rond participatieve ruimtes.

Een toenemend aantal musea in Hamburg wil inzetten op meer openheid ten aanzien van nieuwe perspectieven, ideeën en de behoeften van de diverse samenleving in de stad. Zo ontstonden er de laatste jaren binnen enkele musea zgn. 'participatieve ruimtes' (partizipative Räume) die tot op zekere hoogte buiten de gewone werking van deze musea staan en als experimenteerveld voor vernieuwende praktijken fungeren.

De vier ruimtes zijn:

Freiraum (letterlijk: vrije ruimte, maar ook: ontplooiingsmogelijkheid) in het Museum für Kunst und Gewerbe (MK&G),
Zwischenraum (letterlijk: tussenruimte) in het Museum am Rothenbaum - Kulturen und Künste der Welt (MARKK),
Säulenhalle/DOCK (zuilenhal) in het Altonaer Museum en het
Torhaus (poorthuis) in het Museum der Arbeit.

Ze hebben elk hun eigen werking en prioriteiten en staan daardoor niet in concurrentie met elkaar. Integendeel, de netwerkvorming versterkt hun eigen werking en impact. Ze houden contact en wisselen regelmatig met elkaar uit, bespreken gemeenschappelijke uitdagingen en best practices. Eind augustus organiseren zij zelfs voor de eerste keer gezamenlijk een festival: OPEN.

De programmatie van de ruimtes wordt voornamelijk gefinancierd met middelen voor innovatie van musea van de stad Hamburg en de Kulturstiftung des Bundes.

Zelf zeggen zij over hun missie: “Zo ontstaan participatieve oorden die uitnodigen om de rol van het museum van de 21e eeuw nieuw te bedenken. In het centrum staat daarbij de blijvende creatie van niet-commerciële oorden in de publieke ruimte die uitwisseling en participatie mogelijk moeten maken.” Ondanks hun wisselende focus naargelang hun eigen context hebben de vier ruimtes gemeen dat ze meer participatie en betrokkenheid willen creëren. Ze willen:

een diverser publiek aantrekken,
de toegang laagdrempeliger maken,
de buurt betrekken,
een ruimte creëren om expliciet en op een andere manier dan in de traditionele werking van de respectievelijke musea na te denken over bepaalde onderwerpen,
een uitdagender discours mogelijk maken dan in de rest van het museum of juist samen met het publiek over de toekomst van het museum en de collectie nadenken,
experimenteerveld zijn voor uitdagende formats.

Zwischenraum

Met de komst van de nieuwe directeur Barbara Plankensteiner in april 2017 begon een grote herstructurering en herpositionering voor het MARKK. Ook de nieuwe naam voor het ethnologische museum van Hamburg, Museum am Rothenbaum – Kulturen und Künste der Welt, kort: MARKK, maakt deel uit van dit vernieuwingsproces onder de noemer MARKK in motion.

Het museum wil het grote potentieel van zijn indrukwekkende collectie meer benutten. Tegelijkertijd wil het een forum zijn voor het kritisch uiteenzetten van het koloniale verleden, met traditionele denkpatronen en met vragen rond een postmigrantische geglobaliseerde samenleving. Zo is het MARKK betrokken bij de Benin Dialogue Group rond de restitutie van de zogenoemde Benin-bronzes en is het trekker van het project Digital Benin. De opening van de Zwischenraum in januari 2019 maakt deel uit van dit enorme vernieuwingsproces dat nog steeds aan de gang is.

De Zwischenraum is ontstaan om ruimte te bieden aan de discussies rond dit grote vernieuwingsproces. De grote zaal biedt een grote flexibiliteit in de opstelling. De vitrines nodigen uit voor kleine tijdelijke interventies en de mogelijkheid om verschillende formats te kunnen organiseren en testen. Vaak vinden er experimentele performances rond uiteenlopende thema’s plaats. De Zwischenraum kan helaas niet zonder ticket bezocht worden, behalve op donderdag.

Gabriel Schimmeroth, curator van Zwischenraum, ziet het als een laboratorium voor verschillende formats die in het museum niet mogelijk zijn (bijvoorbeeld omwille van te fel licht, eten en drinken etc.). Het is ook de plek waar verschillende generaties niet enkel over de verbouwing en hervorming van 'hun' museum geïnformeerd kunnen worden maar waar zij daarover ook in gesprek kunnen gaan, met elkaar maar ook met de medewerkers van het museum.

Bezoekers worden uitgenodigd om het vernieuwingsproces mee vorm te geven door te becommentariëren, ideeën te lanceren, voorstellen te doen en in gesprek te gaan. “In de Zwischenraum willen wij de komende jaren het museum nieuw bedenken en ons aan ongewone samenwerkingen en tentoonstellingsexperimenten wagen.”

Meer informatie over Zwischenraum vindt u hier.

Freiraum

De collectie van het Museum für Kunst und Gewerbe (Museum voor Kunst en Nijverheid), kort MK&G, omvat objecten uit de oudheid, muziekinstrumenten, textiel, meubelen en hedendaagse werken uit Europa, Oost-Azië, het Nabije Oosten. Kortom, een enorme hoeveelheid objecten in uiteenlopende stijlen die verband houden met de vormgeving van de wereld rondom ons.

Freiraum, in september 2020 geopend, is een mooie, grote en lichte ruimte, centraal in het museum, die gratis toegankelijk is tijdens de openingsuren van het museum. De ruimte met buitenterras waar ook gezamenlijk getuinierd wordt, nodigt uit om te lezen, werken, discussiëren en er zo lang u maar wilt te verblijven, zonder dwang tot consumptie. 'Consumptie' wordt hier begrepen in de zin van te betalen eten en drinken maar ook culturele consumptie. Met andere woorden, u mag de kleine tentoonstellingen of andere evenementen die er georganiseerd worden bekijken maar er bestaat geen enkele dwang. De sprekende ondertitel van Freiraum is dan ook 'Open projectruimte en ontmoetingsplaats'.

Daardoor wil het curatorenteam, Tilman Walther en Nina Lucia Gross, de ruimte zo uitnodigend en laagdrempelig mogelijk houden. Iedereen is welkom. Het feit dat voor een verblijf in de ruimte geen ticket nodig is en het museum heel centraal gelegen is dichtbij het centraal station van Hamburg maakt van Freiraum een bijzonder toegankelijke ruimte, een soort 'third place'.

Naast de functie van ontmoetingsplaats fungeert Freiraum ook als projectruimte waar het curatorenteam initiatieven ontwikkelt in correspondentie met de tentoonstellingen die in het museum getoond worden en in samenwerking met communities uit de buurt, initiatieven van de stad etc. De meubelen van Design- und Architekturkollektiv constructlab zijn multifunctioneel en aanpasbaar. De bedoeling is dat ze later aangepast worden naargelang de behoeftes van hun gebruikers.

Meer informatie over Freiraum vindt u hier.

Säulenhalle/DOCK

Het Altonaer Museum heeft een cultuurhistorische focus en een collectie met uiteenlopende objecten die een connectie hebben met Altona, een soort stad in de stad (van maritiem erfgoed tot cinema-interieurs en affiches). Hun ruime publiekswerking voor kinderen is zeer bekend en gewaardeerd met onder andere het kinderboekenhuis, mogelijkheden om zelf een animatiefilm te maken en de nieuwe Wunderkammer die kinderen uitnodigt om te filosoferen over verzamelen en collecties.

De Säulenhalle/DOCK ligt direct achter de inkomhal van het Altonaer Museum en is gratis toegankelijk. De ruimte is pas open sinds september 2021 maar de geïntegreerde tentoonstellingsruimte DOCK die voornamelijk met de lokale communities werkt heeft al een indrukwekkend aantal tentoonstellingen op de teller staan. Er waren al tentoonstellingen, bijvoorbeeld van de laïcistische Turkse gemeente over de Turkse voetbalclubs van Hamburg, van een lokale multi-ethnische islamitische gemeente over de Ramadan waar artistieke interventies gecombineerd werden met cultuurhistorische uitleg, maar evengoed de artistieke uitkomst van een fotografiewedstrijd onder middelbare scholen uit de buurt over 'de waarde van de natuur'. Voor Säulenhalle/DOCK staat de ontwikkeling van een duurzame relatie met de communities uit de buurt centraal.

Aan de andere kant van de ruimte nodigen zitmogelijkheden en boeken uit om er langer te vertoeven. Het feit dat de toegang gratis is maakt van de ruimte de potentiële 'woonkamer' van het museum en bij uitbreiding van de buurt. De bedoeling is om op die manier ook de relatie met de rest van het museum te verdiepen, maar zonder dwang. De curatoren van de ruimte, Simon Wyrwol en Tanja Aminata Bah, zouden graag nog meer toevallige passanten hun ruimte zien vinden. De samenwerking met de lokale verenigingen uit de diverse buurt werkt alvast al zeer goed.

Meer informatie over Säulenhalle/DOCK vindt u hier.

Torhaus

Het Torhaus is het nieuwste broertje en wacht eigenlijk nog op zijn uiteindelijke geboorte, een opening die voor 2023 voorzien is. Het Torhaus is een apart gebouw op de binnenkoer van de fabriek die nu het Museum für Arbeit huisvest. Het Torhaus werkt vooral thematisch rond de vraag hoe wij in de toekomst gaan en willen werken. Het aanknopingspunt met de andere ruimtes ligt vooral in de focus op de buurtwerking en het gebruik en uitproberen van diverse formats.

Nina Szogs, curator van het Torhaus en specialiste voor diversiteit, gebruikt deze voorbereidende fase voor de opening om alternatieve formats te testen. Met het initiatief „Startup Torhaus goes...“ is zij te gast in verenigingen, scholen, culturele inrichtingen etc. Tijdens workshops, gesprekken of wandelingen wordt er gediscussiëerd, uitgewisseld en nagedacht rond vragen als: Hoe willen wij in de toekomst werken? Welke ideëen voor toekomstige vormen van duurzame en rechtvaardige arbeid zijn er en hoe kunnen we die verwezenlijken?

Torhaus wil mensen, organisaties en initiatieven samenbrengen die interesse hebben in de toekomst van werk en deze actief mee willen vorm geven. Een voorbeeld van zo een samenwerking is de tentoonstelling „Unternehmer*innen ohne Grenzen. Geschichten aus Hamburg über Arbeit und Selbstständigkeit“ (Ondernemers zonder grenzen. Verhalen uit Hamburg over arbeid en zelfstandigheid) over Hamburgse ondernemers met migratieachtergrond in media, handel, cultuur of geneeskunde die op 3 september 2022 van start gaat in samenwerking met Unternehmer ohne Grenzen e.V. en Säulenhalle/DOCK.

Meer informatie over het Torhaus vindt u hier.

Uitdagingen en voordelen

Uit de gesprekken konden enkele uitdagingen uitgefilterd worden maar ook voordelen die voor alle gelijkaardige ruimtes geldig zijn.

Uitdagingen:

Het succes van de ruimtes op lange termijn zal mede ervan afhangen of zij erin slagen om duurzame financiering te vinden. Tot nu toe wordt de programmatie en de daarmee gepaard gaande kosten betaald met projectsubsidies. En laat een van de doelen van de ruimtes nu juist het ontwikkelen van duurzame relaties met groeperingen uit hun respectievelijke buurten zijn.
Het blijft ook belangrijk om goede afspraken te maken, zowel met het “moedermuseum” als met de gebruikers. Het is essentieel dat iedereen zich er welkom en veilig voelt. Om dit te vrijwaren heeft Freiraum bijvoorbeeld een document opgesteld met enkele gemakkelijke regels: Freiraum-Regeln
De context van elk huis is anders en moet telkens gerespecteerd worden. One-fits-all is hier niet van toepassing. Wat in het ene museum goed werkt, is daarom nog lang niet zomaar overdraagbaar op een andere situatie en moet dus telkens aangepast worden.

Wat de curatoren als grootste voordelen naar voren brengen:

De ruimtes bieden de mogelijkheid om te experimenteren, met formats maar ook met inhoud.
Je kunt er laagdrempelig andere doelgroepen aanspreken en een betrokkenheid met het museum creëren.
De ruimtes worden waargenomen en zijn ook bedoeld als neutrale oorden. Ideaal als achtergrond om er een uitdagend maatschappelijk discours te voeren.
Ook curatoren en conservatoren van een museum worstelen soms met bepaalde vragen tijdens het uitwerken van een tentoonstelling of de herstructurering van een collectie. De ruimtes bieden een forum om dit soort vragen en twijfels aan een divers publiek voor te leggen en te bespreken. Zo werd er in Freiraum bijvoorbeeld gezamenlijk erover nagedacht hoe de grafische collectie van het MK&G diverser kan worden.

Festival OPEN

Van 25 tot en met 29 augustus organiseren de vier ruimtes gezamenlijk voor de eerste keer het festival OPEN. Säulenhalle (Altonaer Museum), Freiraum (MK&G), Zwischenraum (MARKK) en Torhaus (Museum der Arbeit) willen tijdens die vijf dagen laten zien hoe participatieve ruimtes kunnen bijdragen aan meer openheid van musea naar de stad en haar diverse samenleving. Het doel van het festival is om te tonen hoe deze ruimtes op verschillende manieren gebruikt kunnen worden en zo verschillende perspectieven voor de transformatie van musea openen.

Elk van de ruimtes speelt in op verschillende behoeftes, vragen en inzichten. De locatie waar het museum is gelegen en de naburige gemeenschap spelen hierbij een belangrijke rol. Daardoor hebben ze verschillende prioriteiten, die ook tijdens het festival zichtbaar moeten worden. Na een gezamenlijk startevenement op 25 augustus in Freiraum (MK&G) presenteren de ruimtes een eigen programma met workshops, presentaties, lezingen, walkings en discussies.

Hier kunt u meer lezen over het festival OPEN.

Het werk- en leerbezoek aan de Hamburgse musea, een zogenaamde jobshadowing, werd gefinancierd dankzij middelen van Erasmus+, het programma van de Europese Commissie. Om de cultureel-erfgoedsector goed te kunnen ondersteunen zijn we immers altijd op zoek naar voorbeelden en methodieken m.b.t. participatie, educatie en specifieke cultureel-erfgoedpraktijken. Om dat denkproces te versterken, laten we ons graag inspireren door goede voorbeelden en boeiende gesprekspartners in het buitenland.