Kunnen we ethische verbeelding bij bezoekers stimuleren? Een voorbeeld uit Melbourne

Scan van een iris/oog. Foto: Gerd Altmann via Pixabay

In China is het al zover. Slimme camera's op elke straathoek brengen de bewegingen van iedere burger in beeld. Dankzij gezichtsherkenning is meteen duidelijk wie er een rood licht negeert. Zomaar even onder de radar naar de winkel lopen, is er dus niet meer bij. Maar het is er wel heel veilig, en dat is voor iedereen beter, toch?

Dit soort situaties roept ethische vragen op, en meer dan ooit is er nood aan plaatsen om die vragen te kunnen bespreken. Erfgoedorganisaties kunnen een rol opnemen om dergelijke gesprekken te faciliteren en ethische verbeelding te stimuleren. In dit blogbericht leggen we eerst uit wat ethische verbeelding is, om dan te laten zien hoe een museum in Melbourne bezoekers heeft laten nadenken over de ethische gevolgen van gezichtsherkenning.

Wat is ethische verbeelding?

Ethiek is geen exacte wetenschap, en geen eenvoudige optelsom van argumenten. Om goede ethische beslissingen te kunnen maken is er naast inzicht en kennis ook verbeelding nodig. We kunnen de gevolgen van onze keuzes immers niet uitproberen in de praktijk. John Dewey lanceerde daarom al in 1934 het begrip 'moral imagination', een competentie die het voorstellen van nieuwe mogelijkheden en alternatieve oplossingen voor ethische dilemma's mogelijk maakt. Hiervoor is het noodzakelijk om:

goede vragen te stellen;
afstand te nemen van de eigen situatie en rol;
zich bewust te zijn van de eigen vooroordelen en aannames;
creatief na te denken over mogelijke andere oplossingen;
goed kunnen luisteren naar andere perspectieven.

Dit zijn vaardigheden die we kunnen leren en heel wat ethische trainingsprogramma's zijn erop gericht die ethische verbeelding te stimuleren, zoals bijvoorbeeld blijkt uit dit recente artikel over het trainen van ethisch leiderschap. Ook in de kunst- en cultuureducatie is morele verbeelding een interessant aanknopingspunt. Twee onderzoekers van de Amsterdamse Hogeschool voor de kunsten schreven onlangs een boeiend artikel over de theoretische uitgangspunten van de link tussen ethische verbeelding en (hedendaagse) kunsteducatie. Maar de hamvraag is natuurlijk: hoe werkt zoiets in de praktijk?

Ethische gesprekken in de Melbourne Science Gallery

Volgens Niels Wouters van de Melbourne Science Gallery zijn musea de plaats bij uitstek om ethische verbeelding te stimuleren. Het zijn immers plekken waar discussie mogelijk is. Kunstenaars hebben altijd de ethische normen in de maatschappij in vraag gesteld en de eigen tijd kritisch bekeken. Mensen komen ook naar een museum om een andere ervaring op te doen en even buiten de eigen comfortzone te kijken. In het museum is er bovendien tijd en ruimte voor een gesprek op vrijwillige basis, zonder dat het al te veel gevolgen heeft voor de deelnemers. Volgens Wouters kunnen musea extra inzetten op ethische verbeelding door expliciet ethische gesprekken bij bezoekers uit te lokken. In een lezing op Museum Next laat hij aan de hand van drie hedendaagse installaties zien hoe men daar in Melbourne in slaagt.

Interessant in deze aanpak is dat men expliciet het gesprek met de bezoekers aangaat en daarbij stapsgewijs uitzoomt, bijvoorbeeld aan de hand van de installatie Biometric Mirror van Lucy MacRay:

De eerste vraag gaat over de ervaring van de bezoeker: hoe voelt die zich bij dat werk? Hoe voelt het als een computer op basis van een scan van jouw gezicht uitspraken doet over jouw emotionele stabiliteit? En als het deze conclusies vervolgens toont op een groot scherm in een winkelstraat?
De tweede vraag gaat over de keuzes van de bezoeker: welke impact heeft deze ervaring op het toekomstige gedrag? Wil men bijvoorbeeld toch andere keuzes maken over het gebruik van foto's op sociale media? Hoe staat men nu tegenover beveiligingscamera's op straat?
De derde vraag zoomt uit naar de maatschappij: welke ethische vragen roept dit werk verder op? Waar zitten er mogelijkheden voor publiek debat? Welke vragen zou elke burger zich daarbij moeten stellen? Hoezeer mag de waarde van veiligheid doorwegen op de waarde van privacy?
De vierde vraag gaat over de mogelijkheden om dit publieke debat te stimuleren: wat is er nodig om nog meer mensen te overtuigen om hierover na te denken?

Vanuit de concrete eigen ervaring stimuleert men bezoekers dus om na te denken over bredere ethische vraagstukken en daagt men uit tot maatschappelijk engagement. Dit gebeurt door het stellen van redelijk eenvoudige vragen in een gesprek dat niet noodzakelijk veel tijd hoeft te kosten. Al hoopt men natuurlijk wel dat bezoekers langer blijven stilstaan bij deze kwesties.

Andere werkvormen voor ethische gesprekken

Het stappenplan uit Melbourne is een van de vele mogelijkheden om ethische gesprekken met bezoekers aan te gaan. In een volgend blogbericht vertellen we over het morele beraad. Daarnaast is ook het socratisch gesprek een goede methodiek om mensen te laten nadenken over hun eigen aannames, en te luisteren naar andere perspectieven. Beide methodes vragen echter veel tijd en rust, en worden dan ook vaak als een apart event georganiseerd. Wat dan weer de diepte van de gesprekken en de uitwisseling van perspectieven bevordert.

Dat het ook heel laagdrempelig kan, toont deze flyer van het Portland Art Museum aan. Met een aantal eenvoudige vragen stimuleert het bezoekers om even na te denken over persoonlijke ervaringen met ethische vragen. In hoeverre komen de bezoekers met een andere visie buiten? En wat kunnen ze doen om gesprekken over dit thema te stimuleren in hun omgeving? De flyer biedt ook tips om te filosoferen met kinderen. Maar het museum legt de verantwoordelijkheid om dit soort gesprekken te voeren bij de bezoeker zelf, terwijl men in Melbourne expliciet mensen voorziet die het gesprek faciliteren. (Meer informatie over hoe de flyer tot stand kwam vindt u hier.)

Ethische gesprekken in de Vlaamse cultureel-erfgoedsector?

Dit is het derde blogbericht in een reeks over het stellen van ethische vragen in de cultureel-erfgoedsector. FARO onderzoekt vanaf dit najaar hoe ethische besluitvorming en moreel beraad vorm kunnen krijgen in erfgoedorganisaties. De voorbeelden uit Melbourne hadden betrekking op hedendaagse installaties, maar kan het ook aan de hand van erfgoed? Heeft u al ervaring met het aanknopen van dit soort ethische gesprekken met bezoekers? Of denkt u graag met ons mee hoe we dat kunnen stimuleren? Neem dan zeker even contact op.