Oekraïne: erfgoed en gewapend conflict

Oekraïne - kleuren van de vlag. Foto: Андрій Юрченя via Pixabay

De oorlog in Oekraïne zorgt niet enkel voor een humanitaire crisis, maar vormt ook een existentiële bedreiging voor het voortbestaan van het erfgoed en de identiteit van het land. Deze blog schetst wat er zoal ondernomen wordt om het roerend en onroerend erfgoed te beschermen tegen schade, diefstal en verlies: een impressie.

Eerste hulp voor erfgoed

Unesco, de Organisatie van de Verenigde Naties voor Onderwijs, Wetenschap en Cultuur, organiseerde begin maart een aantal ontmoetingen met Oekraïense cultuurprofessionals. Bedoeling was vooral om na te gaan welke acties en ingrepen prioritair zijn. Dit mondde uit in een coördinatievergadering voor noodhulp, gevolgd door de mobilisatie van partners als het United Nations Institute for Training and Research (UNITAR), Blue Shield International, het International Centre for the Study of the Preservation and Restoration of Cultural Property (ICCROM), de International Council of Museums (ICOM), International Council on Monuments and Sites (ICOMOS) en ALIPH.

UNITAR: schade opmeten en vastleggen

Begin mei stelde Unesco in samenwerking met UNITAR/UNOSAT vast dat 120 locaties sinds het begin van de oorlog op 24 februari schade opliepen. Het ging toen om zo'n 54 religieuze locaties, elf musea, 26 historische gebouwen, veertien gebouwen gewijd aan culturele activiteiten, vijftien monumenten en zeven bibliotheken. De bevindingen werden gebaseerd op informatie van getuigen en op satellietbeelden. Tot op heden lijken alle zeven sites die tot het Unesco-werelderfgoed behoren gevrijwaard. Een overzicht van het getroffen erfgoed kunt u raadplegen via deze lijst. De cijfers worden regelmatig geüpdatet.

Blue Shield International: beschermd erfgoed onder internationaal recht

Blue Shield embleem. Via Wikimedia Commons

Naast het vastleggen van schade heeft Unesco ook contact met de Oekraïense autoriteiten om culturele bezienswaardigheden en monumenten te markeren met het kenmerkende ‘Blauwe Schild’-embleem. Dat embleem wordt gebruikt om culturele sites aan te duiden die worden beschermd door het Verdrag inzake de bescherming van culturele goederen in geval van een gewapend conflict uit 1954.

Werelderfgoedsites zoals de Sint-Sophiakathedraal en het bijhorende kloostercomplex in Kiev worden als een prioriteit beschouwd.

ICCROM

Op 11 en 12 april organiseerde ICCROM samen met het Maidan Museum en het Heritage Emergency Response Initiative (HERI) een workshop over het ontwikkelen van een gezamenlijke schade- en risicobeoordelingsmethode voor erfgoedsites die beschadigd zijn of dreigen te worden vernietigd.

De workshop bracht meer dan 77 professionals samen uit musea, kunstinstellingen, monumenten, archieven, culturele organisaties, onderzoeksinstituten en universiteiten, niet-gouvernementele en particuliere culturele instellingen uit veertien regio’s waaronder Chernihiv, Kharkiv, Mykolayiv, Donetsk en de Krim. Onder de deelnemers waren ook vertegenwoordigers van het Oekraïense ministerie van Cultuur, waaronder vice-minister Kateryna Chuieva, de Oekraïense nationale comités van ICOM, ICOMOS en Blue Shield, evenals vertegenwoordigers van eigendommen die op de Unesco-werelderfgoedlijst staan, zoals de Sint-Sophiakathedraal en Kiev Pechersk Lavra.

ICOM

Via het Facebook-kanaal van ICOM-DRMC werd snel duidelijk dat er heel wat werd ondernomen om het cultureel erfgoed in Oekraïne veilig te stellen.
Met de hulp van veertig Franse musea en instellingen stuurden ICOM France en Blue Shield France drie ladingen met beschermend materiaal richting Polen, waar het verder wordt gedistribueerd naar Oekraïne.
ICOM Europe organiseerde op 6 april een Zoom-meeting over de huidige situatie in de Oekraïense musea.

ICOMOS

De door ICOMOS Oekraïne in Lviv opgerichte crisiswerkgroep Center to Rescue Ukraine's Cultural Heritage roept internationale organisaties, musea en culturele instellingen op om hulp te sturen in de vorm van broodnodige uitrusting en materialen. Updates worden gepost op de officiële Facebook-pagina van de werkgroep. Op de website van ICON Institute of Conservation verscheen op 12 april een verslag over de initiatieven van de werkgroep.

Sinds 22 april voorziet ICOMOS in een pagina waar u informatie vindt over de situatie in Oekraïne. De pagina bevat onder meer een lijst met ondersteuningsmogelijkheden, initiatieven, beurzen, kansen voor individuele Oekraïense professionals, wetenschappers of studenten in de kunsten en het erfgoedveld. De vrijwilligers van de ICOMOS Crisis Response-groep houden de informatie up-to-date.

ALIPH

Op 7 maart keurde ALIPH zijn actieplan voor Oekraïne goed, waarbij in eerste instantie 2 miljoen dollar wordt uitgetrokken voor projecten die bijdragen aan de noodbescherming van het Oekraïense erfgoed en aan hulp voor Oekraïense erfgoedprofessionals ter plaatse.

HERI/NEMO

HERI (Heritage Rescue Emergency Initiative), een nieuw opgericht initiatief, verzamelde informatie over de meest dringende noden van musea en museumprofessionals in Oekraïne. 75 museums uit zestien regio’s vulden de HERI-lijst in.

NEMO, het netwerk van Europese musea, staat in nauw contact met HERI en moedigt mensen en organisaties aan om te doneren aan HERI, die ervoor zorgt dat alles correct wordt gedistribueerd. U kunt alle informatie hierover opvolgen via NEMO. Daarnaast verzamelt en deelt NEMO ondersteunende activiteiten en initiatieven georganiseerd door musea voor Oekraïense collega’s en burgers.

Het belang van digitale documentatie

Deze oorlog toont nog maar eens aan hoe belangrijk het is om digitale documentatie te hebben over erfgoed én om die informatie veilig te stellen. Digitale documenten bewijzen overigens niet alleen hun nut bij de restauratie of wederopbouw, maar helpen ook om informatieverlies tegen te gaan of het bewijs te leveren van diefstal. Lees er in dit verband zeker ook de UNESCO-conventie inzake illegale handel in culturele goederen van 1970 eens op na.

Saving Ukrainian Cultural Heritage Online

Saving Ukrainian Cultural Heritage Online (SUCHO) is een groep van 1.300 erfgoedprofessionals, waaronder bibliothecarissen, archivarissen, onderzoekers en programmeurs. De leden werken samen om locaties, digitale content en data in Oekraïense erfgoedinstellingen te identificeren en te archiveren. Hiervoor gebruiken ze een combinatie van technologieën om sites en inhoud te crawlen en te archiveren, waaronder de Wayback Machine van Internet Archive en de Browertrix-crawler. Tot nu toe werd meer dan 30 TB aan gescande documenten, kunstwerken en vele andere digitale materialen van meer dan 3.500 websites van Oekraïense musea, bibliotheken en archieven opgeslagen.

SUM/4CH-project

Het SUM-initiatief van het 4CH-project (Competentiecentrum voor de instandhouding van cultureel erfgoed), opgericht door de Europese Commissie, werkt parallel aan SUCHO. Het initiatief brengt digitale documentatie over het Oekraïense cultureel erfgoed over naar veilige servers in de EU. Het gaat om digitale teksten, beelden, tekeningen en 3D-modellen die van nut kunnen zijn voor het herstel, het behoud en de overdracht van de Oekraïense cultuur en geschiedenis aan toekomstige generaties en, zo nodig, de wederopbouw van beschadigd cultureel erfgoed.

Daarnaast is ook begonnen met het opzetten van een netwerk van persoonlijke contacten tussen leden van EU-erfgoedinstellingen en Oekraïense collega’s. Op 3 maart was het netwerk operationeel en konden de eerste data-overdrachten beginnen. Inmiddels is er ca. 100 TB aan data opgeslagen, afkomstig van zowel grote instellingen als kleine musea. Alle verzamelde gegevens zullen worden bewaard en aan de rechtmatige eigenaar teruggegeven wanneer de situatie dat toestaat. Het 4CH-project zal ook hulp bieden bij het herstel van digitale archieven en het ondersteunen van de fysieke restauratie van monumenten in Oekraïne.

#ArtVsWar - EEAS

#ArtVsWar is een campagne over erfgoed en het culturele leven in Oekraïne tijdens de oorlog. Terwijl het culturele leven zo goed als stil ligt en talloze cultureel-erfgoedobjecten met opzet vernietigd worden en het risico lopen te worden geplunderd mobiliseert deze actie Oekraïense kunstenaars om weerstand te bieden, bewustwording te creëren en de basis te leggen voor de naoorlogse periode. Bewustwording kan immers een reddingslijn en een toekomst geven aan de Oekraïense cultuur.