Advies en aanbevelingen over menselijke resten in collecties
Op 29 maart presenteerde het Belgisch Raadgevend Comité voor Bio-ethiek zijn advies over het statuut van menselijke resten in publieke en private collecties. Aansluitend stelden de onderzoekers van het HOME-onderzoeksproject (Human Remains Origin(s) Multidisciplinary Evaluation) hun aanbevelingen voor over de omgang met menselijke resten.
Advies van het Belgisch Raadgevend Comité voor Bio-ethiek
In het advies onderzoekt het Belgisch Raadgevend Comité voor Bio-ethiek, als onafhankelijke instantie, de vraag naar het specifieke statuut van menselijke resten in museale en wetenschappelijke collecties. Het comité heeft de vraag onderzocht vanuit ethisch, juridisch en antropologisch standpunt en heeft op basis hiervan aanbevelingen geformuleerd.
We citeren uit de samenvatting:
"In het algemeen stelt het comité vast dat menselijke resten een specifiek statuut verdienen omdat ze op verschillende niveaus bijdragen tot de samenhang van mensengroepen. Dit impliceert de erkenning dat we een geschiedenis of geschiedenissen delen, en dat deze geschiedenis van de mensheid door de levenden wordt verdergezet. Als menselijke resten dus een specifiek statuut hebben, dan is dat in de mate waarin de doden vectoren van betekenis zijn voor de levenden ongeacht de gewoonten en gebruiken van de betrokken samenlevingen, die sterk kunnen verschillen van die in moderne westerse samenlevingen. Gezien dit specifieke statuut moeten menselijke resten met respect, waardigheid en fatsoen worden behandeld. (...) Er wordt hen in elke samenleving een bijzonder statuut toegekend en daarom vereisen ze van wetenschappers des te meer een rigoureuze en respectvolle houding."
"Het Comité is van mening dat de kwestie van de restitutie-repatriëring van menselijke resten afkomstig uit gekoloniseerde landen niet los van de voorgeschiedenis kan worden gezien en niet louter op administratieve wijze kan worden geregeld. Hier past een heldere, eerlijke en serene dialoog zowel over de betekenis van deze menselijke resten voor de gemeenschap waartoe zij behoren als over de maatschappelijke gevolgen van hun brutale verwerving op de gekoloniseerde volkeren. Bijzondere aandacht moet gaan naar de impact van deze ontvreemdingen op samenlevingen waar voorouderverering heel belangrijk blijft."
Menselijke resten tentoonstellen
De tentoonstelling van menselijke resten staat ter discussie. Verschillende musea, zoals het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika (KMMA) en het Museum aan de Stroom (MAS) in Antwerpen, stellen niet langer menselijke resten tentoon. Ook andere instellingen overwegen om het niet meer te doen. In Frankrijk heeft het Musée de l’Homme besloten geen menselijke resten meer tentoon te stellen, behalve de schedel van Descartes.
Enkele belangrijke passages uit het advies:
HOME-onderzoeksproject
Het onderzoeksproject BRAIN-be HOME (Human Remains Origin(s) Multidisciplinary Evaluation) werd opgestart naar aanleiding van ethische vragen over de aanwezigheid van menselijke resten in het Belgische federale erfgoed, en over hoe sommige van deze resten tijdens het koloniale tijdperk zijn toegeëigend. Het project werd gefinancierd door BELSPO en liep van december 2019 tot december 2022. Het had als doel de collecties menselijke resten in Belgische instellingen te inventariseren, met een bijzondere nadruk op casestudies van verschillende menselijke resten uit de historische tijd (dus niet prehistorie) of uit een koloniale context die in de Belgische federale collecties worden bewaard.
Partners in dit project waren het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN), het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika (KMMA), de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis (KMMA), het Nationaal Instituut voor Criminalistiek en Criminologie (NICC), de Université Saint-Louis (USL-B), de Université Libre de Bruxelles (ULB) en de Université de Montréal (UdeM). Korte samenvattingen van de resultaten van elke partner zijn beschikbaar via deze link.
Menselijke resten in Belgische instellingen
Een enquête over menselijke resten, uitgevoerd door het HOME-project in samenwerking met FARO en het Vlaamse syntheseproject van het agentschap Onroerend Erfgoed, peilde in 2021 naar historische menselijke resten in collecties in België. Over archeologische menselijke resten (MEMOR), is gebleken dat momenteel minimaal 30.000 menselijke individuen zijn ondergebracht in 56 collecties (musea, universiteiten en particuliere collecties). Het overgrote deel van deze menselijke resten maken deel uit van historische en prehistorische collecties uit België zelf.
Aanbevelingen van HOME
Het HOME-project beveelt aan dat de Federale Wetenschappelijke Instellingen (FWI) een open beleid voeren met betrekking tot de repatriëring van menselijke resten. De volgende aanbevelingen kunnen ook gelden voor verschillende publieke en private instellingen in België over hoe ook zij in de toekomst hun (pre)historische collecties van menselijke resten kunnen beheren.
Foto's:
- Verzameling schedels van de middeleeuwse begraafplaats van de abdij van Koksijde, bewaard in KBIN. Foto: Thierry Hubin, Collectie KBIN
- Spy Neanderthal Collectie. Foto: Patrick Semal, Collectie KBIN
- De AAM 5939 Mummy onder de scanner in de Cliniques universitaires St. Luc. Foto: Thomas Wilski, Collectie KMKG
- Inventariseren van menselijke resten in het KBIN. Foto: Katrien Van de Vijver
