2. Werd er al teruggegeven of afgewezen?

Het debat omtrent teruggave lijkt recent maar is het niet, stelt van Beurden vanaf p.38 in het boek.

• Al voor de onafhankelijkheid van Congo in 1960 werd om teruggave gevraagd. Maar de politieke verhoudingen bleken te slecht.
• Tijdens de Koude Oorlog was er beperkte verbetering, maar die bleek weinig genereus.
• In 1976 werden geleende stukken, dus geen teruggaves, weer aan Congo overgemaakt.
• Pas later kwam er een ommeslag door een verschuiving in het ethisch denken bij erfgoedinstellingen, mede door een sterke lobby van nazaten en diaspora in België.

Van Beurden duidt evenwel ook op een belangrijke nuance: zo geven herkomstlanden aan dat er niet altijd draagkracht is om objecten terug te ontvangen. Soms willen landen objecten graag in België en Nederland houden tot men klaar is om deze terug zelf te bewaren. Soms speelt ook het argument dat diaspora-gemeenschappen ook in het westen toegang tot objecten uit hun eigen gemeenschap willen. Dit helpt hen om zich thuis te voelen. Teruggave is dus nog geen diep ingebed proces, maar een proces waarbij nog structurele stappen genomen moeten worden. De teruggave op vraag van Nieuw-Zeeland van twee getatoeëerde Toi Moko hoofden uit de collectie van het Museum Kunst & Geschiedenis zal wellicht niet ongemerkt voorbijgaan.

Toch betekent dit niet dat er geen teruggave zou zijn. Vaak vonden informele teruggaves plaats buiten de formele aanvragen, en buiten gerechtelijke procedures, als blijk van verstandhouding tussen instellingen en belanghebbenden. (Zie ook p.177-178)

3. Aan wie moet men teruggeven?

Momenteel geven westerse landen aan vooral met de natiestaten in gesprek te gaan. Maar dit kan evengoed een probleem worden, wanneer belangen van minderheidsgroepen in het gedrang komen doordat objecten naar een nationaal museum gaan. Bovendien hebben ook andere elementen een impact, stelt van Beurden vanaf p.43: uit welke regio komen de objecten? Moeten ze dan terug gaan naar families? Naar de dorpsgemeenschappen? Wat als het nationaal museum op verre afstand ligt? Of een eigen discours wil ontwikkelen? En wat vindt een museum ervan dat sommige objecten bedoeld zijn om terug te geven aan de natuur?

4. Hoe moet men aan herkomstonderzoek doen?

Onderzoek naar de herkomst van objecten uit koloniale gebieden is ingewikkeld, stelt de auteur tussen p.49 en p.58. Niet enkel de namen van de laatste eigenaars zijn vaak moeilijk te achterhalen, maar eveneens die van de makers en de allereerste bezitters. Ook de omstandigheden van het verwerven van de objecten zijn vaak onduidelijk. Dit onderzoek is kostbaar en tijdrovend.

Wil dit soort onderzoek volledig zijn, dan moet er in twee landen gekeken worden: zowel in de westerse archieven als in de landen van herkomst. Ook daar kunnen mondelinge bronnen, documenten en andere bronnen teruggevonden worden. Dit geeft meer duiding over het belang van bijvoorbeeld een beeld voor de gemeenschap in het huidige tijdsbestek en het verlangen tot teruggave. Moeilijker wordt het wanneer onbekend is hoe objecten in het westen zijn terecht gekomen. De manier waarop particuliere bezitters hun voorwerpen aan musea schonken of verkochten, is zelden gedocumenteerd. Net ook daarom is samenwerking met deskundigen uit de gebieden van herkomst gewenst.

6. Wat met missiecollecties?

Ook door missiewerken werden voorwerpen meegenomen die vervolgens vaak terecht kwamen in missiemusea in België. Die musea hadden als doel te voorzien in onderricht voor vertrekkende missionarissen of om geld in te zamelen. Maar ook andere musea verleenden de opdracht aan missionarissen om te verzamelen, schrijft de auteur op p. 177. Tal van rituele beelden werden in beslag genomen met het oog op kerstening. Het zorgen voor deze collecties die nog huizen in tal van kloosters en abdijen is nu een grote uitdaging. Soms worden ze door een opkoper meegenomen, of vinden ze hun weg naar een container. Zelden worden er stappen gezet om collecties te laten terugkeren naar hun oorsprong.

7. Wat met particuliere bezitters?

Moeilijker te doorgronden zijn de collecties in het bezit van veilinghuizen, handelaars en particuliere bezitters, zoals de nazaten van verzamelaars, koloniale families of koningshuizen. Zo schrijft van Beurden vanaf p. 180. Doorgaans stellen deze zich terughoudend op, terwijl hun collecties nochtans ook van belang kunnen zijn voor de herkomstlanden.

8. Wat met archieven?

De auteur vraagt zich vanaf p.131 af waarom in het publieke debat minder aandacht gaat naar de archieven die in de koloniale periode werden gevormd. Deze archieven bevatten o.a. documenten en kaarten over wat er te halen viel, bodemrijkdommen, militaire en bestuurlijke rapporten over wingewesten en inwoners, etc.

Hoopvol is de samenwerking tussen België en Ruanda over de terugkeer van (digitale) archieven. Volgens het Rijksarchief is dat een logische weg. Het archief heeft immers betrekking op de gemeenschappelijke geschiedenis van twee landen: zowel België als Ruanda, maar ook Congo en Burundi. De dossiers bestrijken een grotere regio. Daarom is digitalisering noodzakelijk, maar moeten de betrokken landen voor vrijgave ook worden geraadpleegd. Sommige stukken bevatten bovendien vertrouwelijke info en moeten nog gedeclassificeerd worden alvorens ter beschikking worden gesteld. Wellicht kan de samenwerking tussen België en Ruanda ook een model voor anderen vormen.

 9. Zijn er lessen te trekken uit de teruggave van naziroofkunst?

Zijn de regels in verband met de teruggave van naziroofkunst ook inspirerend voor de teruggave van kunst uit koloniaal gebied? De ‘Washington Conference Principles on Nazi-confiscated Art’ uit 1998 werden door regeringen in Europa en Noord-Amerika toegepast om actief in publieke collecties te zoeken naar geroofde kunstwerken om deze terug te geven aan de rechthebbenden. Van Beurden maakt evenwel de opmerking dat beide teruggaves niet over één kam te scheren zijn. (p. 204 en volgende) Bij naziroofkunst stonden de Lage Landen in een slachtofferrol, bij de koloniale kunstroof waren zij echter daders. Toch zijn begrippen als ‘historisch onrecht’ of ‘onvrijwillig bezitsverlies’ mogelijk inspirerend. En als de ervaringen met naziroofkunst iets hebben geleerd, stelt de auteur, dan is het toch dat breed aanvaarde principes het slachtoffers gemakkelijker hebben gemaakt om hun eisen kracht bij te zetten.

Verder lezen

Wil u meer weten over elk van deze discussie-elementen of wil u zich verder verdiepen in het thema? Dan kan u terecht op de website van Walburg Pers.

Foto cover: boekcover Ongemakkelijk Erfgoed
Foto tekst: Bronzen beeld uit Koninkrijk Benin in de collectie van Ethnological Museum Berlin (c) Bin im Garten, via Wikipedia, CC BY-SA 3.0