Op donderdag 16 februari 2023 bracht een diverse groep erfgoed- en museummedewerkers een werkbezoek aan M Leuven. Welke stappen zet het museum op het vlak van duurzaamheid? En met welke duurzame projecten en plannen zijn de andere deelnemers bezig? We ontdekten het uit eerste hand.

Het werkbezoek maakt deel uit van een netwerktraject van PULSE in samenwerking met FARO en is een vervolg op een praktijkbezoek aan Museum Plantin-Moretus in 2022. Op basis van de uitkomst van de laatste bijeenkomst wordt telkens de volgende inhoudelijk vormgegeven.

Peter Bary, directeur van M, heette de groep welkom en daagde iedereen meteen uit om na te denken over het contrast tussen culturele en ecologische duurzaamheid. Daarna lichtte Benedicte Dierickx, depotbeheerder en lid van het transversale ecoteam van M, toe wat duurzaamheid voor M betekent en hoe ze met behulp van een actieplan hun ambities als duurzaam museum kracht bijzetten. 

Stap voor stap

M Leuven heropende in 2009 na een grondige renovatie waarbij verschillende gebouwen in elkaar schakelden. Het gebouw, een blikvanger in de Leuvense binnenstad, spreekt door zijn lichtinval, ruimte en indeling nog steeds tot de verbeelding van menig bezoeker. Toch blijkt de renovatie volgens de toen geldende normen inmiddels alweer gedeeltelijk achterhaald.

In 2013 richtte M Leuven een ecoteam op in samenwerking met het toenmalige Leuvense Greentrack. Daaruit vloeiden enkele kleinere acties voort, zoals een ‘groene pluim’ voor medewerkers die hun scherm uitschakelen. Mensen werden daarnaast bv. ook aangespoord om de trap te nemen in plaats van de lift. In hetzelfde jaar ontstond Leuven 2030, het tot een breed partnerschap uitgegroeide initiatief om Leuven klimaatneutraal maken. 

M was van bij het begin betrokken bij dergelijke initiatieven en nam een voortrekkersrol op. Pas toen er in 2020 een frisse wind opstak onder de medewerkers die zich voor het ecoteam inzetten, gaf dat een nieuwe impuls aan de duurzame ambities van het museum. Hun eigen, interne ‘groene boekje’, dat als een praktische leidraad fungeert, speelt daarin een belangrijke rol en overstijgt de kleinere acties. Daarenboven laat M zich begeleiden door Ki Culture, een internationale organisatie die duurzaamheid in de culturele sector ondersteunt en daarbij focust op de Duurzame Ontwikkelingsdoelen of Sustainable Development Goals (SDG’s). Ki Culture steunt op een internationaal netwerk van musea en medewerkers en moedigt musea en andere culturele actoren aan eigen doelen en een actieplan te formuleren. M timmert aan de weg en focust daarbij op enkele thema’s: afval, bewustmaking (van collega’s), duurzaam beleid, energie, water en biodiversiteit. 

Actieplan

Afvalverwerking werd als eerste aangepakt. Het ecoteam liet bijvoorbeeld individuele afvalbakjes vervangen door sorteerstraten, terwijl materialen zoals vitrines zoveel mogelijk worden hergebruikt en elders een tweede leven vinden via de Materialenbank of rechtstreeks bij de lokale academie, scholen of jeugdbewegingen. Slapende elektrische apparaten gaan dan weer naar een Recupel-verzamelpunt, enzovoort. Laaghangend fruit is niet alleen snel geplukt, het bevordert ook de motivatie om duurzaam te handelen voor alle medewerkers van het museum.

Want het helpt als alle medewerkers de duurzame ambities ondersteunen. Collega's bewustmaken via nieuwsbrieven en infomomenten is een eerste stap. Maar ook door schijnbaar kleine ingrepen, zoals een vegetarisch personeelsfeest, herbruikbare lunchboxen en het stimuleren van deelname aan duurzaamheidsnetwerken, motiveren het personeel. Die initiatieven probeert het museum ook naar buiten te brengen om zo ook bezoekers te inspireren. 

Op het vlak van beleid probeert het museum via heel praktische ingrepen duurzaam de norm te maken. Zo zijn er nota’s voor afval, duurzaamheidscriteria in bestekken en draaiboeken en handleidingen om bij events herbruikbare bekers en vegetarische catering te standaardiseren. 

Energie vormt, zoals voor de meeste musea die begaan zijn met klimaatbeheersing, een grote uitdaging. Met financiële steun van de stad installeerde M in 2022 een koelgroep en twee warmtekrachtkoppelingsinstallaties: die produceren warm water en verwarmen de gebouwen, maar leveren tegelijk ook elektriciteit. Hoewel het museum grif toegeeft dat er nog een lange weg te gaan is, zorgden die ingrepen in 2022 al voor een daling van het energieverbruik met 10% ten opzichte van 2021. Voor kleine transporten kocht het museum een elektrische bakfiets, voor grotere kiezen ze voor elektrische bestelwagens. 

Op evenementen wordt enkel nog kraantjeswater geserveerd en daarnaast nemen ze maatregelen om zoveel mogelijk water op te vangen. Voor de bezoekerstoiletten wordt regenwater gerecycleerd, iets wat in de toekomst ook van pas zal komen voor de ecologische tuin en de reeds ingezaaide bloemenweide. 

En dan zijn er nog een heel aantal lopende werkzaamheden. Bovenstaande is alvast een goede mix van kleine en grote stappen, telkens ondersteund door de directie en het volledige personeelsteam. 

Diversiteit en welzijn

Winkel en café zijn voor veel musea een uitdaging om duurzaam in te vullen. M schreef bij de zoektocht naar een uitbater duurzaamheid als expliciet criterium in het bestek. Barboek komt daar als huidige uitbater aan tegemoet. U vindt er bv. ook (tweedehands) kunstboeken. Naast iets lekkers voor uzelf kunt u er ook een koffie bestellen voor iemand anders die het nodig heeft maar het niet kan betalen, een initiatief van Enchanté vzw. 

Sociale duurzaamheid en diversiteit worden bij M vanuit meerdere invalshoeken benaderd. De werkgroep welzijn, toegelicht door Carine Van Dyck (diensthoofd personeel en financiën) monitort de acties om kansengroepen nauwer te betrekken en ook echt te integreren, als personeelslid of als vrijwilliger. In het teken daarvan loopt een samenwerking met het OCMW en wordt M een leerplek die sociale tewerkstelling mogelijk maakt. Met meer dan honderd vrijwilligers in acht teams telt het museum een groot vrijwilligersbestand, waarvan sommigen behoren tot kwetsbare groepen en extra begeleiding vereisen. M heeft een uitgesproken inclusief vrijwilligersbeleid en weigert nooit vrijwilligers, maar legt een wachtlijst aan en zoekt altijd naar de juiste wisselwerking.

De werkgroep welzijn bekijkt dan weer wat voor de eigen mensen kan verbeteren en hoe de tevredenheid van de eigen medewerkers op peil blijft, onder meer aan de hand van een barometer voor het personeel. 

Toegankelijkheid en participatie

Ook toegankelijkheid en participatie, uitgelegd door Sofie Vermeiren (diensthoofd publieksbemiddeling), zijn belangrijke thema’s voor M: hoe creëer je via publieksbemiddeling een duurzame band met het publiek en krijg je iedereen mee? Vanzelfsprekend moet de ingang voor iedereen toegankelijk zijn, ongeacht fysieke beperkingen, en is voldoende signalisatie overal in het gebouw noodzakelijk. Musea kunnen hoogdrempelig lijken, daarom speelt M met verschillende vormen van tonen, op maat van verschillende soorten publiek en in overeenstemming met de diversiteit van de tentoongestelde kunst zelf. M hanteert een checklist voor publieksbemiddeling en ontwikkelde een specifiek aanbod voor mensen met noden (van dementie tot slechtzienden). Tegelijkertijd organiseert het ook mystery visits ter controle. Ook extra muros, met workshops in het kinderziekenhuis, samenwerkingen met scholen en de hulpgevangenis, draagt M maatschappelijk een steentje bij en bereikt het mensen die anders niet of moeilijk in het museum zouden geraken.

Voorbeelden van participatieve projecten zijn Grenzeloos gastvrij (2017), Students at M (2019) en Intergenerationaliteit (2021).

• Grenzeloos gastvrij is een project waarbij mensen met een migratieachtergrond een tentoonstelling of presentatie maakten over gastvrijheid. Via de deelnemers bereikte M op die manier ook minder voor de hand liggende gemeenschappen. Bestendiging van die relaties is evenwel niet eenvoudig.
• Students at M is een gelijkaardig concept, maar dan met studenten.
• Corona beperkte de mogelijkheden voor Intergenerationaliteit, maar met het digitale spel De 10 vonden ze een waardig alternatief en breiden ze hun bereik zelfs uit tot heel Vlaanderen. Een van de effecten was dat de medewerkers van M zelf nu met een heel andere kijk werken beoordelen en voorbij de kunsthistorische waarde durven kijken. 

Tafeldans

Na de uitgebreide presentatie namen de medewerkers van M de deelnemers mee op verschillende rondleidingen, onderverdeeld in de thema’s ‘gebouw’, ‘productie’ en ‘participatie en toegankelijkheid’. In de namiddag schoven de deelnemers in kleinere groep door aan drie tafels met evenveel thema’s. 

• Eva Jacobs en Delphine Maenhout (Antwerpse musea) vertelden over de start van een duurzaamheidstraject in samenwerking met Henry McGhie. Het traject verenigt tien stedelijke musea met allerlei ondersteunende diensten die elders in de stadsadministratie zijn ondergebracht. Ze zetten een lerend netwerk in gang om elkaar via kennis- en expertisedeling te versterken. Elk museum richtte ook een green team op. Na een analyse van de sterktes, zwaktes en blinde vlekken volgen er nu zes webinars. Het doel van het traject is enerzijds om keuzes te durven maken per museum, anderzijds om een mission statement te formuleren voor de groep.
   
• Benedicte Dierickx (M) legde kleine en grote vraagstukken vanuit het museum voor aan de deelnemers rond verschillende thema’s, namelijk het Bizot Green Protocol, het verduurzamen van transporten en, het verduurzamen van labels, stickers en zaalteksten. Ten slotte werd ook nagedacht over hoe enerzijds het publiek en anderzijds kunstenaars, scenografen en curatoren betrokken kunnen worden bij een duurzame werking.
   
• Monique Verelst (FARO) werkte aan een mapping van deelthema’s over duurzaamheid in een cultureel-erfgoedorganisatie en wisselde daarover uit met de tafelgenoten. Daarbij ging ze op zoek naar de hiaten in het schema, en gaven de deelnemers aan waar de prioriteiten liggen. N.a.v. de feedback wordt nagedacht over leervragen rond de verschillende deelthema’s en kunnen in de toekomst over specifieke thema’s lerende netwerken ontstaan.

Vooruitblik 2024

Na een plenaire terugkoppeling over de tafelgesprekken sloten we de dag af met een korte poll onder de deelnemers: welke thema’s en locaties willen ze tijdens het volgende sectoroverleg bestuderen? Wordt vervolgd! Houd onze website en nieuwsbrief in de gaten voor volgende activiteiten. 

Dank aan Ruben Arnaerts voor het verslag verwerkt in deze blog. Bron: website Pulse

Met bijdragen van en dank aan: Benedicte Dierickx en Maarten Janssen (M), Julie Lambrechts, Monique Verelst, Tine Hermans en Wouter Lammens (FARO), Finn Van Dinter en Lenie Steels (Pulse).

Foto’s: Eline Willaert.

Vorig werkbezoek: Duurzaamheid in museum Plantin-Moretus Antwerpen