Opinie: pater Damiaan verdient beter
Afgelopen weekend publiceerde De Standaard een opiniestuk van twee FARO-medewerkers over de omgang met het erfgoed van pater Damiaan. En bij uitbreiding de geschiedenis. Aanleiding was de discussie over het nieuw boek van Idesbald Goddeeris.
Oude zekerheden over de geschiedenis beginnen te verschuiven, en dat veroorzaakt wrevel. Dat vergeten stemmen steeds vaker hun plek opeisen, vinden Olga Van Oost en Roel Daenen een goede zaak.
Ongetwijfeld kennen sommige lezers de Artis Historia-reeks met de geweldige titel ’s Lands Glorie. In zes monumentale delen werd, nu ja, de glorie van België uit de doeken gedaan. Het is het soort boekwerk waarmee wij als kind urenlang zoet waren: aan de hand van adembenemend, theatraal tekenwerk en korte, begeleidende teksten kreeg de lezer een schijnbaar eindeloos reservoir geserveerd van sterke verhalen, waarin grote mannen (en een zeldzame vrouw) de toon zetten. Het stelt onze geschiedenis voor als een groot, samenhangend geheel met veel helden, drama en grootse daden. Glorie, zoals gezegd.
Het opiniestuk van Vlaams Parlementslid Gwendolyn Rutten (Open Vld) over de kritiek op pater Damiaan (De Standaard, 8 oktober) deed enigszins daaraan denken: geschiedenis als een reductie tot een kern waaraan niet langer te tornen valt. Want, waarschuwt de auteur, 'het is altijd riskant om met de ogen van vandaag naar de samenlevingen van vroeger te kijken'. Daarbij stelt ze dat er een belangrijke rol is weggelegd voor wetenschappers, die 'moeten uitleggen hoe die samenlevingen werkten en het verleden in de juiste context plaatsen'. We zouden in alle eerlijkheid niet weten hoe je anders naar het verleden zou kijken dan met de ogen van vandaag, zij het bewust van de eigen referentiekaders.
Cancel culture?
In essentie komt het erop neer dat door die meerstemmigheid een eind komt aan eendimensionale, en daardoor dikwijls bevattelijke en dus eenvoudige visies. Dat heeft niet zozeer met ‘woke’ of ‘cancel culture’ te maken, als wel met de emancipatorische strijd om betekenisgeving en om gehoord en gezien te worden. Het gaat ook over de strijd om de waarheid, die complex is en nieuwe wetenschappelijke inzichten over de historische werkelijkheid niet naast zich mag neerleggen.
De voorbeelden zijn legio: het Pitt Rivers Museum in Oxford – een typisch, negentiende-eeuws prestigieus koloniaal museum – werkt nauw samen met vertegenwoordigers van de gemeenschappen die vroeger tot het Britse imperium behoorden en van wie er allerlei voorwerpen in de vitrinekasten staan. Ook zo in het Tropenmuseum in Amsterdam: zaalteksten en beschrijvingen worden geactualiseerd en aangevuld, waarbij de oude – vaak koloniale – beschrijvingen niet worden ‘gecanceld’, maar worden meegenomen in de thesauri, als betekenisvolle getuigen van de kijk van een bepaalde periode. Of ga kijken naar de ‘Slavernij’-tentoonstelling in het Rijksmuseum, waarbij de hoofdrol is weggelegd voor de stemmen van hen die in de slavernij waren gedwongen. Uitzonderlijk, want die stemmen waren nooit eerder bovengespit uit de archieven, wegens grotendeels spoorloos of weggemoffeld.
De toepassing van die meerstemmigheid is doorgaans niet zonder conflict, want oude zekerheden beginnen te verschuiven – is het dat waarnaar Rutten verwijst als ze het heeft over ‘zelfdestructie’? Medewerkers van de genoemde musea hadden en hebben het alleszins niet onder de wind. Velen zijn het met hen oneens, en laten dat ook expliciet blijken.
Hoogste zeekliffen ter wereld
Tot slot nog dit: een van ons heeft het geluk gehad om de plek te bezoeken waar Damiaan leefde en werkte: de leprozenkolonie van Kalaupapa, het barre, noordelijke deel van het eiland Molokai. Dat is een van de eilanden van de Hawaï-archipel en vandaag een spectaculair national historical park, met als achtergrond de hoogste zeekliffen ter wereld.
Opmerkelijk is dat de Amerikaanse overheid pas in 1969 stopte met de deportatie van patiënten naar die plek. Een handjevol is er blijven wonen, verknocht aan hun stukje van de wereld. Dagelijks kan een beperkt aantal bezoekers onder begeleiding van een gids Kalaupapa verkennen. De bewoners spreken met respect en affectie over hun father Damien. Ook hun stemmen moeten in het debat aan bod kunnen komen.
Illustraties:
- Pater Damiaan met het Kalawao meisjeskoor van Kalaupapa, Molokai, circa 1878, door Henry L. Chase. Wikimedia Commons, publiek domein.
- Portret van Damiaan, 1889, door William Brigham. Wikimedia Commons, publiek domein.
