Cultureel erfgoed en corona bij Reuzen vzw

De Reuskens komen naar u © Pauline Verlackt

In het kader van het relanceplan Cultuur van minister Jan Jambon kregen de sectorale steunpunten (Kunstenpunt, Socius en FARO) i.s.m. Cultuurloket de opdracht om mee te werken aan het project Cultuur na Corona. FARO was verantwoordelijk voor het traject ‘cultureel erfgoed’. Dit resulteerde in de publicatie Cultureel erfgoed en corona: een balans. Meer informatie over deze publicatie en dit traject kon u eerder al lezen in deze blog.

Binnen dit traject bracht FARO niet alleen een heleboel uitdagingen in kaart, maar werden ook enkele goede, inspirerende praktijken verzameld die ontstaan zijn tijdens de coronapandemie of in die periode tot volle bloei zijn gekomen. Dit bericht is het derde in een reeks van zes blogs waarin we u laten kennismaken met collega’s die blijk hebben gegeven van een grote veerkracht.

Voor dit derde interview sprak FARO met Koen Lamberts van Reuzen vzw in Borgerhout. Zij organiseren de reuzenstoet, maar moesten het wegens corona over een andere boeg gooien. Om toch een verbindende factor te blijven voor de gemeenschap, gingen ze erfgoed creatief inzetten.

Erfgoed als verbindende factor

De Reuzen vzw werd ruim tien jaar geleden opgericht naar aanleiding van het 300-jarige jubileum van de reuzenstoet. Met één halftijdse medewerker en veel vrijwilligers weten zij dit erfgoed in stand te houden. Hoewel de stoet in de loop der eeuwen onderhevig was aan evolutie, zijn er toch bepaalde elementen die er al vanaf het begin inzitten, zoals de praalstoet en de vier dwergreuzen: Reus, Reuzin, Dolfijn en Kinnebaba. “In de voorbije 10 jaar hebben we ook heel veel nieuwe reuzen laten maken door en met andere verenigingen, uit verschillende sectoren. De nieuwste reuzen werden bijvoorbeeld gemaakt door LIGO, centrum voor basiseducatie; ZonderWolk vzw, een organisatie die open podia organiseert voor gesproken woord, rap, dans en muziek en Scum Studios, een organisatie die jongeren met zeer diverse achtergronden in contact brengt met cultuur en digitale media. We proberen sterk in te zetten op die samenwerking. Erfgoed is namelijk een middel om mensen bij elkaar te brengen”, vult Koen aan.

“Zo focussen we ook steeds op de huidige inwoners. Als we gewoon een parade laten langsgaan met oude reuzen waar niemand een band mee heeft ... is dat dan voldoende? De nieuwe reuzen zorgen voor een band met de gemeenschap. Het erfgoed wordt geactualiseerd en de gemeenschap blijft een sterke verbondenheid voelen.”

Vind Kapertein, scholenwerking © Jesse Willems

De Reuzen vzw wil dit erfgoed al van jongs af aan een plaats geven in het leven van de inwoners van Borgerhout. “Zo brengen we de verhalen over de Reuskens naar de Borgerhoutse scholen. Jaarlijks brengen wij alle eerstejaars – dat zijn een 800-tal leerlingen – een volledige dag samen om de reuzenmagie te leren kennen”, licht Koen toe.

Borgerhoutse Reuskens

De Reuskens van Borgerhout zijn dwergreuzen, wat ze ook uniek en herkenbaar maakt. Anders dan bij andere reuzenstoeten, worden de Reuskens gedragen door één persoon. De armen en benen van de drager zijn vrij, waardoor bewegen gemakkelijker is. Ook doorheen het jaar worden ze ingezet en zijn ze aanwezig op allerlei festiviteiten. “Het zijn dus echte ambassadeurs van de lokale gemeenschap”, vult Koen aan. “De laatste jaren verwaterde dit wel wat. Maar met Reuzen vzw zetten we hier sterk op in. Zo vragen andere verenigingen nu ook om iets te kunnen doen met de Reuskens. De afgelopen jaren is er een heuse ‘merchandising’ ontstaan. Zo is er een bier gebrouwen met de naam ‘Reus’ en hebben de Reuskens ook hun eigen koeken en pralines”, aldus Koen.

De hoogmis is natuurlijk nog steeds de reuzenstoet zelf. Die gaat normaal elk jaar in september uit. In deze stoet stappen een duizendtal mensen mee. “Door de coronapandemie kon de stoet natuurlijk niet plaatsvinden in 2020, en zochten we een alternatieve besteding voor het vrijgekomen budget. We hebben dan een driedelig luisterverhaal gemaakt over de Antwerpse legenden en het ontstaan van de Reuskens”, vertelt Koen. Zo leren mensen meer over de kleine Kapertein die de reuzenwereld ontdekt en zelf een reus wordt, over Druon Antigoon, Brabo, Lange Wapper en diens vier kinderen, de Reuskens. Voor deze podcastreeks werd beroep gedaan op heel wat gekende stemmen, zoals Michaël Pas, Pieter Embrechts, Jaouad Alloul en vele anderen.

De Reuskens in quarantaine © Pauline Verlackt

“We hebben tijdens de coronacrisis de Reuskens zelf ook enkele avonturen laten beleven. Ze zaten ‘opgesloten’ in hun districtshuis. Iets waar de mensen tijdens de lockdown zich wel konden in inleven. Tijdens een fotoshoot beleefden de Reuskens allerlei activiteiten. Zo zat de ene op zijn hometrainer of speelden ze samen het spel ‘Reus erger je niet’”, vertelt Koen.

“In een woonzorgcentrum werd het spel ‘Reus erger je niet’ opgepikt en op de wekelijkse placemats gedrukt. We merkten sterk dat mensen zich optrokken aan positieve verhalen in tijden waarin het moeilijk ging. Daarmee haalden we ook enkele keren de pers.”

Daarnaast werden postkaartjes gemaakt voor alle senioren in Borgerhout: op een kaartje stond een voorgedrukte tekst, het tweede kaartje konden de senioren zelf bezorgen aan iemand die ze graag zien. Er was ook een grotere affiche voor het zorgpersoneel. “De meesten reacties waren positief”, blikt Koen terug.

Ook voor de stoet werd een alternatief voorzien: in plaats van de inwoners van Borgerhout naar de stoet te laten komen, ging de praalwagen met de vier Reuskens bij de mensen op bezoek. “Op twee dagen tijd probeerden we zoveel mogelijk straten te bezoeken. We konden geen exacte uren meegeven, vanwege het risico op samenscholing, maar we kregen achteraf toch heel wat complimenten over de organisatie”, zegt Koen. “Aan alle leerlingen van de lagere scholen in Borgerhout – ongeveer 7.000 kinderen – bezorgden we een pakketje met daarin een trekpopje dat ze kunnen uitknippen en inkleuren. Als de kinderen met zoiets thuiskomen, betrekken we meteen ook de ouders”, vervolgt hij.

Dynamisch erfgoed

Doordat de jaarlijkse stoet niet kon plaatsvinden en er gezocht moest worden naar alternatieve manieren om de gemeenschap te verbinden, werd ook de werking rond dit reuzenerfgoed herbekeken. “We waren al een tijdje aan het nadenken over onze missie, visie en projecten. Een expo van zes weken waar je een heel jaar naartoe werkt, is dat dan een hoofddoelstelling van Reuzen vzw? Of een eenmalige scholenwerking die daarna nooit meer herhaald wordt? Dat is natuurlijk ook niet duurzaam”, bedenkt Koen.

“Het blijft dan ook steeds de vraag of erfgoed mag evolueren. Men kan zich de vraag stellen of het per se een statisch klassiek gebeuren moet zijn met een praalstoet, een muziekkapel en een majorette, ook al verbindt dit de gemeenschap niet meer. Dit geeft wel een soort spanning. Sommigen willen dat de manier van vieren blijft zoals het 300 jaar geleden was. Dat dynamisch maken van erfgoed, voor sommigen gaat dat te snel”, zegt Koen.

“Ik blijf echter onderstrepen dat het echte doel is om mensen samen te brengen en verhalen met hen te delen én dat dit wel degelijk op verschillende manieren kan. De verschillende elementen zijn bouwblokken die we creatief kunnen inzetten, het is geen puzzel dat een vast patroon nodig heeft om te kloppen. Maar wij hopen dit jaar wel terug op een grote, volledige reuzenstoet met mensen langs de kant van de weg.”

De werking achter de schermen

Start Reuskensweekend, vrijwilligers © Victoriano Moreno

Niet alleen de spanning tussen traditie en dynamisch erfgoed speelt een rol. “Een sterke vrijwilligerswerking onderhouden vraagt veel tijd en aandacht, want je moet de connecties kunnen maken en onderhouden. Dit is bijna een voltijdse job. Het is dan ook aan te raden om hier ondersteuning voor te zoeken”, geeft Koen aan.

Hij benadrukt verder het belang van een goede communicatie. “De beleving vooraf, tijdens en na de stoet is heel belangrijk, maar het is niet gemakkelijk om hiervoor als organisatie aandacht te krijgen. Dat vraagt heel wat investeringen. Subsidies helpen ons wel, maar zijn vaak tijdelijk. Het zou helpen moest de stad ons ondersteunen met de communicatie en algemene werking. De return on investment is namelijk groot”, oppert Koen.

De initiatieven van Reuzen vzw om lokaal erfgoed anders in te zetten, tonen de dynamiek van erfgoed en het belang hiervan voor de hedendaagse identiteit en samenhorigheid binnen de gemeenschap. Wij danken graag Koen Lamberts voor dit interview. Met dank aan Leonard Adriaen, projectmedewerker ‘Cultuur na Corona’ bij Cultuurloket.