Bestrijdingsmethodes
Ook al stelt u alles in het werk om schade aan collectiestukken te vermijden, dan nog kan aantasting door insecten of schimmel optreden. Isoleer in dat geval meteen alle aangetaste voorwerpen en tracht de oorzaak te neutraliseren. Soms volstaat dit al om erger te voorkomen. In andere gevallen wordt een (na)behandeling onvermijdelijk. Dat kan door een gespecialiseerde firma gebeuren. Maar soms kunt u ook zelf actie ondernemen.
Hier vindt u de basisprincipes en enkele belangrijke aandachtspunten om insecten en schimmels in een erfgoedcontext te bestrijden. Verderop bespreken we elke bestrijdingsmethode in detail, inclusief de voor- en nadelen.
Principe
Zoals alle levende wezens zijn insecten en schimmels afhankelijk van een aantal factoren om te kunnen overleven. Wanneer een van deze factoren wegvalt of tot extreme waarden opklimt of zakt, overlijdt het insect of wordt de schimmel inactief. Elke niet-giftige bestrijdingsmethode is op deze factoren gebaseerd. Zo hebben insecten bv. zuurstof en een voedingsbron nodig. Het zijn bovendien koudbloedige wezens die inactief worden bij lage temperaturen. Maar ook te hoge temperaturen kunnen ze niet overleven.
Daarnaast bestaan er nog enkele giftige methodes om insecten te bestrijden. Ter bescherming van het erfgoed, de menselijke gezondheid en vanuit ecologische overtuiging wordt het gebruik van insecticiden zoveel mogelijk vermeden. Voor de volledigheid zijn ze wel opgenomen in het overzicht van beschikbare bestrijdingsmethodes.
Belangrijke voorwaarde: eerste en laatste stap
Voor welke methode u ook kiest, de volgende twee acties zijn absoluut noodzakelijk voor een doeltreffende bestrijding:
Grijp in op de bewaaromgeving
- Verlaag de relatieve vochtigheid en de temperatuur. Of verlaag minstens de temperatuur*.
- Maak vervolgens de ruimte schoon (zie ook stap 1 binnen IPM, Integrated Pest Management).
- Zo voorkomt u de opflakkering van het probleem na de bestrijding.
- Bovendien kan dit al voldoende zijn om sommige insecten te verdrijven of te laten uitdrogen (bijvoorbeeld bij een beperkte aanwezigheid van zilvervisjes).
- In elk geval worden insecten en schimmels hierdoor een stuk minder actief.
Maak opnieuw schoon
- Verwijder na behandeling alle dode insecten, boormeel, cocons of schimmelsporen.
- Zo ziet niemand een oude aantasting per vergissing voor een nieuwe aan.
- Noteer in het collectiebeheersysteem ook de datum en de methode van bestrijding.
- Blijf nadien de omgeving controleren.
* Zonder dure klimaatinstallatie vallen beide aanpassingen moeilijk te combineren. Omdat het verlagen van de RV het gunstigste effect heeft, kan de oplossing bestaan uit het verhogen(!) van de temperatuur. Meer uitleg hierover vindt u onder Hoe beheerst u het binnenklimaat?.
Overzicht van bestrijdingsmethodes
De beste bestrijdingsmethode kiezen is geen gemakkelijke klus. De tabel hieronder geeft in een notendop de voor- en nadelen per methode weer. Duurtijd en kostprijs verschillen geval per geval en moeten hier dus als louter indicatief beschouwd worden. Lees zeker ook de meer gedetailleerde informatie per bestrijdingsmethode en win eventueel op voorhand extra advies in.
Verschillende factoren kunnen de keuze van de bestrijdingsmethode mee bepalen:
- Het type aantasting en het soort insect: bij houtborende insecten heeft een oppervlaktebehandeling bv. niet altijd effect (zie de insectenfiches).
- De materiaalsoorten waaruit het voorwerp is opgebouwd en hun vochtigheidsgraad: sommige methodes kunnen extra schade toebrengen.
- De kwetsbaarheid en grootte van de voorwerpen: kunt u ze zonder bijkomend risico hanteren en verplaatsen?
- Het aantal te behandelen voorwerpen: sommige methodes laten toe meerdere stukken in een enkele keer te behandelen.
- De beschikbare infrastructuur: bv. een diepvriezer in de eigen instelling of de anoxiekamer voor de provincie Oost-Vlaanderen.
- De beschikbare tijd en mankracht.
- De kostprijs.
Twijfelt u over de juiste keuze? Vraag dan advies aan de adviseurs van FARO, Monumentenwacht of een conservator-restaurator.
Bestrijding: curatief of proactief?
Volgens de principes van IPM (Integrated Pest Management) gaat men pas over tot de bestrijding wanneer er sprake is van een actieve aantasting door insecten of schimmel. Dit noemen we curatief handelen.
Daarnaast wil men binnen het collectiebeheer schadelijke insecten weren bij nieuw inkomende stukken, terugkerende bruiklenen of de ingebruikname van een nieuw depot. Overgaan tot bestrijding zonder aanwijzingen van een actieve aantasting door insecten of schimmel noemen we proactief handelen.
Let wel: zelden leidt een behandeling tot een preventief (blijvend) effect! Verwar dus de termen proactief en preventief niet met elkaar.
- Een proactieve bestrijdingsoperatie vindt vaak plaats wanneer er grote hoeveelheden voorwerpen in het spel zijn en visuele inspectie daardoor te arbeidsintensief wordt. Zo onderwerpt het Openluchtmuseum Bokrijk alle stukken uit organisch materiaal in de openluchtopstelling standaard aan een warmtebehandeling op het einde van het seizoen, wanneer de voorwerpen terug in het depot opgenomen worden. Ook het depotontwerp zelf is hierop geënt: de vaste Thermo Lignum (R) warmtekamer bevindt zich aan de toegang, vóór het depot en fungeert er in feite als sas. Dit is de meest haalbare manier om het depot insectenvrij te houden, aangezien het risico op insectenvraat in de oude huizen en schuren elk jaar acuut is.
- Proactieve bestrijding maakt gebruik van veilige, niet-giftige methodes. Zo verkleint het gevaar op schade door insecten én wordt ook onbedoelde schade vermeden door het gebruik van pesticiden (verkleuringen, corrosie of andere effecten).
Proactief potentiële schimmel- of zwamaantasting bestrijden wordt afgeraden. De nadelige gevolgen voor het erfgoed zijn aanzienlijk. Test daarom altijd eerst of er daadwerkelijk schimmelaantasting is en win dan het nodige advies in.
Verdacht 'pluis' dat oppervlakkig aanwezig is, kunt u natuurlijk zelf verwijderen. Het verlagen van de luchtvochtigheid (< 65%) blijft altijd nuttig en zal de groei van eventueel aanwezige schimmels gevoelig vertragen.
Een firma inhuren
Chemische insectenbestrijding of de niet-giftige behandeling van complexere voorwerpen laat u best over aan professionals.
Afhankelijk van de situatie kunt u beroep doen op Monumentenwacht, een zelfstandig restaurator of een firma gespecialiseerd in ongediertebestrijding. De collectieverantwoordelijke moet er zich wel zelf van vergewissen dat de gebruikte methode en chemicaliën kwalitatief en veilig zijn voor de collega's, bezoekers en de collectiestukken. Win advies in bij de adviseurs van FARO, Monumentenwacht of collega's uit de erfgoedsector.
De Europese norm EN 16636:2015 voor ongediertebestrijdingsfirma's wil een kwaliteitsgarantie bieden voor een professionele service met voldoende aandacht voor opleiding en expertise en voor het minimaliseren van risico's voor de gezondheid en het leefmilieu. Het is de sector van de ongediertebestrijding zelf die meeschreef aan de norm en op basis hiervan tegen betaling certificaten uitreikt. Onthoud dat dit certificaat geen verplichting is, niet voor iedereen interessant is en bovendien niets vertelt over de specifieke aandacht voor erfgoed!
Deze tekst kwam tot stand met de hulp van Annelies De Mey, Andries Deknopper en Tine Hermans.
Tips & trucs
- Hoe u een bestrijdingsfirma inhuurt, leest u in Tips for Hiring a Pest Management Professional van The Integrated Pest Management Working Group (museumpests.net).
- Een goeie relatie met een ongediertebestrijder is gebaseerd op de wederzijdse erkenning van ieders expertise. Wees op voorhand duidelijk over de kwaliteitsvereisten en de werkwijze binnen een erfgoedcontext. Bijvoorbeeld dat het hanteren en verhuizen van de voorwerpen altijd door een collectiemedewerker gebeurt. Overleg bij de minste twijfel steeds samen over de beste aanpak.
- Om de kwaliteit van de offerte te kunnen beoordelen, vraagt u de firma steeds naar
- de nodige referenties uit de erfgoedsector,
- het opleidingsniveau van het personeel dat ingezet wordt,
- de Europese of Belgische normen waaraan de firma voldoet: gebruik bv. de CEPA Certified self-evaluation test.
