Invriezen
Invriezen wordt in de erfgoedsector om twee redenen toegepast. Aan de ene kant wordt het ingezet om schadelijke insecten te bestrijden in historisch textiel of natuurhistorische collecties, aan de andere kant voorkomt het het ontkiemen van schimmels en het uitlopen van inkt in erg natte archief- of bibliotheekcollecties.
Invriezen als bestrijdingsmethode tegen insecten: hoe werkt het?
- Verpak het object in plastic om het te beschermen tegen uitdroging en condensatie. Voorzie bij fragiele voorwerpen, zoals uit textiel, eerst de nodige ondersteuning in alle vouwen en holtes. Vermijd ook dat de verpakking lek raakt door scherpe delen van het object.
- Stop de zak(ken) in de vrieskist. De aanwezige insecten sterven af door de temperatuurschok. Daarom geldt het principe: hoe dieper u kunt vriezen, hoe beter. Dit beperkt meteen ook de ijskristallen (zowel in aantal als in grootte) waardoor de kans op schade aan het voorwerp verkleint.
- Haal de verpakte objecten uit de vrieskist na het verstrijken van de nodige tijd. Houd ze nadien nog 24 uur in de plastic zak om het object te laten acclimatiseren en condens te voorkomen.
De werkwijze samengevat in een handige instructievideo:
Eigenschappen
Effectiviteit
100% effectief, doodt insecten uit alle stadia in een enkele behandeling.
Preventieve werking?
Neen
Duurtijd
- Minimaal 3 etmalen (72 uur) bij -30°C. Verleng de duurtijd voor dikke, opgerolde of massief houten objecten.
- Verleng de duurtijd tot 2 weken bij een temperatuur van -18 à -20°C (standaard voor de meeste diepvrieskisten).
- Voorzie een extra 24 uur om het object in zijn verpakking te laten acclimatiseren.
Waar vindt de bestrijding plaats?
- In de eigen instelling.
- Op een externe locatie bij een bedrijf.
Voordelen
- Goedkoop wanneer de aankoop van een vrieskist niet wordt meegerekend.
- Relatief snel.
- Veilig voor de meeste objecten én voor de collectiemedewerkers.
Nadelen
- Ongeschikt voor meer fragiele objecten. Raadpleeg bij twijfel altijd eerst een specialist. Let zeker op met:
- synthetisch textiel;
- erfgoedobjecten uit samengestelde materialen, omdat elke materiaalsoort anders zal reageren op de temperatuurschok, bv. schilderijen op doek, meubels met inlegwerk);
- bepaalde oppervlaktelagen, bv. verflagen, schellak, alkyd;
- fotografisch en audiovisueel materiaal, uitgezonderd acetaatfilm en moderne fotoafdrukken.
- Ongeschikt voor vochtig of nat materiaal wegens het risico op schade door het vormen van ijskristallen, tenzij bij een calamiteit met water! Zie onderaan voor meer informatie.
- Ongeschikt voor grote interieurelementen, tenzij ze gedemonteerd kunnen worden. Roep hiervoor steeds advies in van een specialist.
- De methode is mogelijk minder effectief in de bestrijding van houtborende insecten die tot diep in het hout verscholen zitten.
- Na de behandeling moet het object nog manueel schoongemaakt worden, waarbij alle resten van de insecten verwijderd worden.
Wat hebt u nodig?
- Het juiste verpakkingsmateriaal: proppen zuurvrij zijdepapier, geschikte dozen, linten ... De bewaarverpakking kunt u eenvoudig mee invriezen.
- Zak uit polyethyleen of als alternatief een stevige vuilniszak.
- Een schaar, alcoholstift en plakband.
- Een museumstofzuiger en zachte borstels, bv. een make-upborstel of Chinese borstel.
- Om te kunnen invriezen:
- een huishoudelijke diepvrieskist;
- nog beter: een diepvriezer met superfrost-functie en temperatuurdisplay;
- een gehuurde vriescel of -container;
- een vaste vriescel zoals in sommige natuurhistorische musea;
- een vaste vriescel zoals gebruikt door de voedingsindustrie, maar hier rijzen vaak bezwaren omwille van de voedselveiligheid.
Randvoorwaarden
- Tijdens het invriezen stijgt de relatieve vochtigheid (RV) in de zak. Om het risico op schade aan de objecten te beperken, kunt u op voorhand zoveel mogelijk lucht uit de zak verwijderen met behulp van een stofzuiger. De ruimte in de doos rondom het object kunt u verder opvullen met proppen zijdepapier.
- Het is belangrijk dat de koude lucht binnenin de vrieskist of diepvriezer goed kan circuleren. Hou daarom altijd enkele cm vrij tussen de binnenwanden van het toestel en de inhoud. Stapel niet te compact opeen en gebruik bv. piepschuimblokken om het stapelen te vergemakkelijken en de nodige luchtcirculatie tussenin toe te laten.
- Leg fragiele of waardevolle objecten steeds bovenaan, zonder iets er bovenop.
- Monitor de behandeling van bv. dikke opgerolde tapijten of dierenhuiden met behulp van een speciale thermometer die een radiosignaal uitstuurt en die bij het invriezen te midden van het materiaal wordt geplaatst. Zo weet u zeker dat de behandeling ook effectief is tot in de kern van het materiaal. Dit is immers niet louter af te leiden uit de temperatuuraanduiding op het display van het toestel.
Opmerkingen
- Er wordt weleens beweerd dat een tweede keer invriezen nodig is om ook alle insecteneitjes te verdelgen. Onderzoek ontkracht dit en stelt dat bij een temperatuur van -18°C na twee weken de insecten in alle stadia van hun ontwikkeling zijn gedood.
- Enkel voor houtborende insecten binnenin massief houten voorwerpen is de temperatuurschok soms onvoldoende efficiënt. Overweeg in dergelijk geval een andere bestrijdingsmethode.
Raming kostprijs
- Verpakkingsmateriaal. Huis-, tuin- en keukenalternatieven worden duidelijk beschreven in het filmpje.
- Elektriciteit.
- Huurprijs vriescel, vriescontainer of schockfreezer. Afhankelijk van grootte, tijdsduur en - niet te vergeten - transportkosten heen- en terug.
- Een museumstofzuiger kunt u gratis ontlenen via de Uitleendienst erfgoed.
Invriezen na waterschade: hoe werkt het?
Invriezen is ook een noodingreep bij ernstige waterschade aan erfgoedobjecten door bv. bluswater of een overstroming. De procedure is vooral gekend bij archieven en bibliotheken. Zie ook: Eerste hulp bij schade aan boeken en boekbanden. Maar de werkwijze kan ook nuttig zijn voor grote hoeveelheden ander organisch materiaal dat nat is geworden.
Door invriezen vermijdt u dat inkten of kleuren verder uitlopen en voorkomt u een schimmelexplosie. Let wel: schimmels die al op het natte materiaal zijn ontkiemd, worden enkel inactief door de lage temperatuur. Ze worden dus niet gedood. In vergelijking met de potentiële waterschade wanneer u niet zou optreden, is het risico van schade door ijskristallen tijdens het invriezen verwaarloosbaar.
De procedure verschilt licht van die ter bestrijding van schadelijke insecten omdat het materiaal nat is:
- Doorschiet het boek of de archiefmap eerst met bakpapier of freezer paper (papier voorzien van een dunne plastic afdeklaag) en voorkom zo dat pagina's aan elkaar kleven of dat inkten verder uitlopen.
- Gebruik een voldoende ruime plastic zak of laat wat ruimte vrij in kartonnen opbergdozen wanneer u nat materiaal inpakt. IJskristallen gevormd tijdens het invriezen nemen namelijk meer plaats in dan water en dus zal het volume van de voorwerpen toenemen.
- Laat de plastic zakken open tot vlak voor het invriezen om de kans op schimmelgroei te verkleinen.
- Bij een kleine hoeveelheid natte boeken of archiefstukken volstaat een gewone diepvriezer. Maar dergelijk materiaal kunt u meestal ook zelf gecontroleerd aan de lucht laten drogen.
- Anders is het bij grote hoeveelheden nat organisch materiaal. Dan is een grote vriescel vereist, bv. een mobiel exemplaar dat wordt gehuurd en in de eigen instelling kan worden gebruikt of een installatie bij een gespecialiseerde firma. Sommige erfgoedbeheerders maken als onderdeel van hun calamiteitenplanning afspraken met een bedrijf uit de regio (doorgaans uit de voedingssector). In geval van nood kunnen zij dan de beschikbare vriesinfrastructuur gebruiken.
Nadat het natte materiaal is ingevroren, bestaan er drie opties:
- Telkens kleine hoeveelheden materiaal laten ontdooien en gecontroleerd aan de lucht laten drogen.
- Het materiaal vriesdrogen.
- In geval van archiefmateriaal: ingevroren houden tot de verplichte bewaartermijn van het archief is verstreken waarna het mag vernietigd worden. Belangrijk is dat de stukken zelden tot nooit worden geraadpleegd. Weeg de kost van het invriezen en bevroren houden af met die verbonden aan het vriesdrogen of het gecontroleerd ontdooien en drogen.
