Schimmels en andere micro-organismen
Welk risico vormt schimmel voor erfgoed? Hoe kunt u een schimmelaantasting herkennen en bestrijden? En hoe voorkomt u nieuwe problemen?
Wat zijn schimmels?
Schimmels behoren tot de micro-organismen en vormen naast planten en dieren een afzonderlijk rijk. Ze zijn een onmisbare schakel in de keten van afbraak en recyclage van organisch materiaal in de natuur. Maar net als insecten vormen ze ook een bedreiging voor ons erfgoed.
Het grootste deel van de micro-organismen (schimmels, groene algen, zwammen, enz.) is in onze omgeving in grote hoeveelheden aanwezig. In 'gunstige' omstandigheden kunnen ze zich ontwikkelen en behalve de collectie ook het gebouw aantasten. Om te groeien hebben ze volgende zaken nodig:
- Een voedingsbodem. Organisch materiaal: hout, papier, leer, textiel, maar ook afwerklagen van plantaardige oorsprong (bv. lijnolie op steen) en zelfs stof.
- Een hoge relatieve luchtvochtigheid gedurende een bepaalde tijd, afhankelijk van de soort. Sommige schimmels ontwikkelen zich al bij 65%, andere pas vanaf 85%. De kans op schimmelvorming wordt bepaald door het ontkiemingsgetal.
- Een temperatuur tussen 4 en 40°C, afhankelijk van de schimmelsoort. De meeste soorten verdragen geen lage temperatuur, dan worden ze inactief.
- Zuurstof.
Hun aanwezigheid en verspreiding is vaak een teken dat er wat schort aan het onderhoud en het klimaat in het gebouw.
Schade
Oppervlakkig pluis is in eerste instantie vooral ontsierend, maar als de schimmelgroei aanhoudt ontstaat er ernstige schade.
Schimmels:
- veroorzaken rechtstreekse schade door hun groei: zo maken ze documenten en ander materiaal onleesbaar.
- tasten de structuur van het materiaal aan omdat ze er zich een weg doorheen banen.
- halen voedsel uit materiaal door er enzymen op af te sturen en verzwakken het zo.
- scheiden zure producten en kleurstoffen af, waardoor het materiaal verzuurt (bv. papier) en waardoor er vlekken achterblijven die vaak niet meer te verwijderen zijn.
En niet te vergeten: ze vormen een gevaar voor onze eigen gezondheid. Er is een risico op het ontwikkelen en versterken van allergische reacties.
Stappenplan voor geïntegreerde schimmelbestrijding
Het is belangrijker en efficiënter om de omstandigheden aan te passen dan om de micro-organismen te bestrijden. Als de omgeving niet langer gunstig is - door het verlagen van de RV, het aanpassen van de temperatuur enz. - stopt hun groei en wordt de kans op aftakeling kleiner.
1. Voorkomen
- Zorg voor een 'onaangenaam' binnenklimaat.
- Houd de relatieve vochtigheid lager dan 60%.
- Zorg voor voldoende ventilatie.
- Vermijd microklimaten en houd koudebruggen extra in het oog.
- Houd de ruimte schoon en stofvrij met periodiek onderhoud.
2. Blokkeren
- Ga na waar schimmels het gebouw kunnen binnenkomen en neem maatregelen om dat tegen te gaan.
- Controleer en vervang filters van luchtbehandelingsinstallaties.
- Reinig regelmatig de kanalen, warmtewisselaars en druipbakken van luchtbehandelingsinstallaties.
- Controleer alle binnenkomend erfgoed, zoals uitgeleende stukken of nieuwe verwervingen, op schimmelgroei. Plaats besmet of verdacht materiaal meteen in quarantaine (zie stap 4).
3. Detecteren
- Inspecteer steekproefsgewijs het erfgoed in depot.
- Inspecteer de depotruimte regelmatig op tekenen van vochtproblemen.
- Monitor het binnenklimaat.
- Noteer alle waarnemingen in een logboek.
4. Reageren
- Isoleer het verdachte object in de quarantaineruimte of (gedurende korte tijd) in een afgesloten doos.
- Controleer of het aangetroffen pluis van schimmel afkomstig is (en niet van stof of zoutuitbloei) en ga na of de schimmel actief is:
- Zo nee: reinig het.
- Zo ja: behandel het (zie stap 5).
- Achterhaal de oorzaak van de aantasting (bv. waterlek of te hoge RV) en neem die weg.
- Controleer de rest van de collectie. Lokaliseer en isoleer alle besmette stukken.
- Eventueel kunt u een van volgende tests (laten) uitvoeren. Vraag indien nodig raad aan een specialist.
- Test of het om een actieve schimmel gaat met behulp van een ARA-testkit (DG18) of een broedstoof. Opgelet: aangezien er altijd schimmelsporen in de lucht aanwezig zijn en u ze de nodige voedingsbodem en omgeving biedt om te groeien, is er kans op een vals positief resultaat. Ook het omgekeerde is mogelijk: niet alle schimmels groeien even goed op dezelfde voedingsbodems.
- Neem een schimmelstaal om een laboratorium te laten bepalen om welke schimmel het gaat.
- Laat een luchtkiemgetalmeting uitvoeren om te zien hoeveel sporen er in de lucht zitten.
- Bij een grotere aantasting: schakel indien nodig de luchtbehandelingsinstallatie uit. Hierdoor kan de RV wel stijgen, dus weeg dit goed af.
Remediëren
- Pak de geïsoleerde stukken uit en droog ze als ze nat zijn.
- Ga na of een manuele aanpak volstaat om de aantasting te verwijderen.
- Zo niet: bestrijd de besmetting eventueel met ethanol of gammabestraling. Win hiervoor het advies in van een specialist. Verwijder nadien de restanten van de schimmels zorgvuldig.
- Ontsmet de omgeving, voordat u de objecten terugplaatst.
- Monitor het binnenklimaat en de toestand van de objecten.
