Leder (archeologisch)
Archeologische voorwerpen uit leder, zoals schoeisel, beurzen, riemen, enz. zijn ontzettend kwetsbaar. Ze bewaren slechts in uitzonderlijke omstandigheden, zoals een waterput. Wat doet u wanneer u leer aantreft op een opgraving en hoe bewaart u leer in depot?
Materialen, technieken en bijzonderheden
- Leder bestaat in grote mate uit de vezelachtige proteïne collageen.
- Leder verweert wanneer het in contact komt met water. Onze voorouders waren experts in het looien van leder: ze brachten producten aan die hydrolyse vermeden. Zo bleef het leder soepel. Zonder die producten zou het na uitdroging immers broos en hard worden. Leder werd vaak afgewerkt met bijkomende vochtwerende producten en soms beschilderd of bekleed met goudblad enz.
- Het verval van leder is hoofdzakelijk te wijten aan hydrolyse in water en oxidatie van het collageen en van de looiproducten in zure of basische omgevingen. De reacties variëren naargelang de omgevingsfactoren tijdens de begraving. Beide afbraakprocessen kunnen zowel het collageen als de looimiddelen in het leder aantasten.
Aftakeling
In de bodem
- In onze zuurstofrijke, vochtige bodems zorgen micro-organismen ervoor dat er van het leder weinig of niets overblijft. De manier waarop het leder gelooid werd, zal deels bepalen hoeveel weerstand het kan bieden tegen degradatie in de bodem. Helaas overleeft leder in de meeste omstandigheden nauwelijks.
- In volledig natte, zuurstofarme bodems vernietigen de anaërobe bacteriën en vooral het water zelf het leder. Toch kan leder uit natte bodems er, net als hout, verbazend goed, stevig en soepel uitzien. In het water verdwijnen de looiproducten stilaan. Water neemt hun plaats in en tast door hydrolyse het collageen aan. Ook hier levert dat een zwakke structuur op die in grote mate gevuld is met water.
- Leder heeft minder last van insecten dan celluloserijke materialen als hout.
Verkleuring
Leder in contact met metalen
In het tweede geval is er sprake van gedeeltelijke 'mineralisatie' van het leder (vervanging door ijzerionen). De structuur zal echter nooit zo duidelijk bewaard blijven als bij hout of textiel, waar exacte identificatie mogelijk is. Dat is veel moeilijker voor leder.
Bij de opgraving
In depot
Oude restauraties
- Leder werd in het verleden op tal van manieren geconserveerd. Allerlei producten werden toegevoegd om het 'op te vullen' en het verlies aan water te compenseren. Heel wat wassen en oliën houden het leder soepel. Een probleem met veel van deze materialen is dat ze na verloop van tijd zelf verweren en het leder hard en broos maken. Dat gebeurt onder invloed van uv-licht en schommelingen in temperatuur en luchtvochtigheid. Een specialist kan evalueren of een nieuwe behandeling mogelijk of wenselijk is.
- Vaak trekken deze materialen ook veel stof aan en verkleuren ze (sommige oliën en harsen).
Conditie bepalen
Lees zeker ook de pagina 'Conditiecontrole archeologische objecten'.
Nat leder
De exacte conditie van nat leder bepalen is moeilijk. Sommige objecten en fragmenten zullen erg fragiel aanvoelen. Andere, die er soepel en stevig uitzien, verbergen mogelijk een erg uitgeloogde en fragiele interne structuur. Op een eenvoudige manier de juiste toestand van een dergelijk object bepalen is haast onmogelijk.
Behandeld, droog leder
Oude restauratiematerialen
- Let op verkleuringen en/of het verharden en broos worden van de conserveringsproducten.
Bewaren
Bij de opgraving
- Volledig natte lederen objecten moeten nat blijven (kraantjeswater is goed). Om de groei van micro-organismen te vermijden bewaart u ze het best donker en koel. Praktisch: zie bij verpakken.
- Opgelet: deze tijdelijke manier van verpakken is niet geschikt voor permanente bewaring in het depot.
In het depot
- Droog (behandeld) leder wordt bewaard in een stabiele omgeving met een vochtigheidsgraad die zo stabiel mogelijk is en tussen de 45 tot 55% ligt (met een maximale fluctuatie van 3% per 24 uur).
- Sluit de voorwerpen af van (uv-)licht (max. 50 lux bij langdurige belichting), de ruime omgeving en luchtvervuiling. Bewaar ze in een constante temperatuur van ongeveer 18 tot 20°C. Omgeef ze enkel met zuurvrije, inerte materialen.
- Composietobjecten, veelal leder en metalen. Natte composietobjecten bewaart u nat tot aan hun behandeling. Na droging bewaart u ze heel droog (de goede conditie voor het metaal). Dat is eigenlijk té droog voor het leder, maar metaalcorrosie zal meer schade berokkenen dan een te droge (maar stabiele) bewaring van het leder. Gemineraliseerde lederresten op metalen worden, samen met het metaal, droog bewaard.
Hanteren en verplaatsen
- Hanteer nat en droog leder zeer omzichtig en altijd mét handschoenen.
- Archeologisch leder kan zeer fragiel zijn en manipuleert u zo weinig mogelijk. Verpak het zo snel mogelijk correct en verplaats het in die verpakking.
Reinigen
Bij de opgraving
Depot/museum
Opslag en verpakken in depot
Voor behandeling
Voor en na behandeling
- Kleine fragmenten en objecten van droog (behandeld) leder verpakt u apart in geperforeerde PE-zakjes. De meeste objecten geeft u een steun van PE-schuim. Ook zuurvrij papier kan geschikt zijn. (Tenzij het object met oliën behandeld is: die trekken in in het papier.)
- De vondsten verpakt u apart of met enkele samen in een doos. Luchtcirculatie is belangrijk: maak dus gebruik van inerte kunststof dozen/bakken die de objecten niet volledig afsluiten.
Zie ook het hoofdstuk 'Bewaren, verpakken en transporteren'.
Rol van de gespecialiseerde restaurator
- Objecten aan de lucht laten drogen? Nat leder wordt nooit 'ongecontroleerd' aan de lucht gedroogd. Dat is werk voor specialisten die kunnen evalueren op welke manier het object het best gedroogd wordt om barsten, scheuren en vervorming te voorkomen.
- Objecten wassen? Zie onder 'Reinigen'.
Verdere leestips
