Aftakeling van glas

Glas-in-loodpaneel, Holy Trinity kerk, Longlevens. Rob Farrow via Wikimedia Commons, CC BY-SA 2.0

Glas is een zware massa, maar tegelijk zeer breekbaar. Tijdens het productieproces koelt het gesmolten glas af en krimpt het, waardoor er spanning ontstaat. Dat maakt het glas uiterst breukgevoelig. En hoewel glas een solide en niet-poreus materiaal is, zal het na verloop van tijd vaak toch chemisch aangetast worden of ‘corroderen’.

Voor algemene informatie over de oorzaken van schade, zie het hoofdstuk 'De 10 schadefactoren'.

Glasbreuk

Merovingisch glazen tuimelbeker uit graf Rosmeer, Gallo-Romeins Museum. Kleon3 via Wikimedia Commons, CC BY-SA 4.0
  • De bekendste vorm van schade aan glas is breuk door mechanische schade. Die kan veroorzaakt worden door een val, door het object te hard neer te zetten, er met een ander voorwerp tegenaan te botsen, of door een verkeerde opstelling waardoor het glas barst onder zijn eigen gewicht. Dit type breuk zal zich rechtlijnig voortzetten.
  • Een andere vorm is glasbreuk door fysische schade, ontstaan door druk, stress of extra spanning die ontstaat door een verkeerde bewaring (bv. te extreme temperatuurschommelingen). Dit type breuk zal zich verplaatsen via spanningen in het glas.
  • Ook een combinatie van beide komt voor: de oorzaak is mechanische schade, maar de breuklijnen verplaatsen zich via de spanning van het glas. Bij een kelk bv. vertrekt een typische breuk aan de rand en loopt ze terug naar de rand.
  • Een minder bekend fenomeen is chemische uitloging. Door lokale uitlogingen ontstaat er een weerkaatsing van het licht. Dat lijkt op glasbreuk, maar is het niet. Het kan wel gaan om lokale zwakkere plekken in het glas.

Glascorrosie

  • Verwering of corrosie van glas komt vaak voor.
  • Interne factoren zijn de samenstelling van het glas (verschil in chemische stabiliteit) en de behandeling bij fabricage (verschil in spanning). 
  • Externe factoren zijn waterige oplossingen (overdreven reinigen) en aantasting door de omgeving (temperatuurschommelingen, luchtvochtigheidschommelingen, luchtpollutie, licht).
  • Deze chemische verandering in de samenstelling van het glas begint aan het oppervlak, maar tast uiteindelijk het glas structureel aan.

Vormen van glascorrosie

Mattering door vaatwasser. © Julie Lambrechts

Een dof, mat oppervlak: bepaalde glascomponenten worden door chemische reinigingsmiddelen en vocht aan het glasoppervlak onttrokken (het vaatwassereffect).

Romeins glas, irisatie. Science History Institute via Wikimedia Commons, publiek domein.

Irisatie: een water-op-olie-effect of regenboogeffect dat verandert naargelang van de hoek waarin er naar het glas gekeken wordt of de invalshoek van de lichtbron. Dit effect ontstaat door de uitloging van materiaal in de glasmaterie, waarbij er verschillende verweringslaagjes ontstaan. Daardoor breekt het licht op verschillende manieren door het glas zodat er verschillende kleuren kunnen worden waargenomen.

In de 19e en 20e eeuw werd dit effect ook met opzet gecreëerd door metallische stoffen toe te voegen in de smelt, of door het oppervlak te behandelen met tinchloride en opnieuw te verhitten in een reducerende atmosfeer (het onttrekken van zuurstof tijdens de verhitting).

Detail, afschilferen van glas. ©  Julie Lambrechts

Schilfering: gevorderde corrosie waarbij de verschillende dunne verweringslaagjes loskomen en afschilferen van het glasoppervlak.

Detail, putcorrosie. © Julie Lambrechts

Putcorrosie: een corrosievorm waardoor er in het glas vele putjes ontstaan.

Fragment bodem en stam van roemer, objectnr 15426-A. Museum Rotterdam via Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0

Korstvorming: vorming van een dikke, veelal matte verkleurde verweringslaag. Bij archeologisch glas is het niet altijd duidelijk of de korst deel uitmaakt van de glasmaterie (materiaal dat uitgeloogd is uit het glas) dan wel of het de neerslag is van de grond waarin het zich jarenlang bevond.

Detail, versuikerd glas. © Julie Lambrechts

Versuikerd glas: het glas krijgt een marmerachtig effect. Dit is een gevorderd stadium van glascorrosie waarbij de verweringslaagjes tot in de kern van het glas gaan. Typisch is de blekere kleur op het glas, waardoor het lijkt of delen van het glas zijn weggevreten. Soms ontstaat er een scheiding tussen de verweringskorst en de nog gezonde glaskern, waardoor die in zijn geheel afschilfert en er enkel een zeer dun laagje 'gezond' glas overblijft. In een vergevorderd stadium blijft enkel nog een kalkachtige, versuikerde massa van silica over. Die is structureel zeer zwak en moeilijk herkenbaar als glas.

Fragment van wand en rand van achtkantig pijpglas, objectnr 46032-1. Museum Rotterdam via Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0

Verkleuring: wordt veroorzaakt door de migratie of wijziging van de ionen voor de kleuring van het glas en andere spoorelementen in het glas. Ionen kunnen uitlogen maar ook opgenomen worden uit de omgeving. IJzer en mangaan veroorzaken bijvoorbeeld een roestkleur en een zwarte verkleuring van de corrosiekorst. Kopercorrosieproducten kunnen groene vlekken veroorzaken in het glas. Mangaan en koper verkleuren bij oxidatie (aanwezigheid van zuurstof).

Aantasting van glasverf of glas-email komt ook voor. Dit wordt meestal 'glasverfverwering' of 'emailverwering' genoemd.

Speciale vorm van glascorrosie: crizzling

Stephen Koob onderscheidt bij dit fenomeen vijf stappen. Bij elke stap in het corrosieproces ziet het glas er anders uit, waardoor het belangrijk is om de fasen te kennen en te herkennen.

Kelkglas, bokaal gegraveerd met allegorie op huwelijkse liefde, objectnr 4. Museum Rotterdam via Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0
  1. De aanwezigheid van alkali in het glas kan voor een mistig, vochtig effect zorgen. Op het glas zijn fijne druppels of kristallen (wanneer de druppels uitdrogen bij drogere lucht) aanwezig. Het glas kan glad en slijmerig aanvoelen. 
  2. Na het afvegen van de vochtige laag blijft er een mistig effect. Ook zijn er bij scheerlicht fijne barstjes zichtbaar op het glas.
  3. Het glasoppervlak barst verder, waardoor het fenomeen duidelijk zichtbaar is met het blote oog. Het is uniform aanwezig op het glasoppervlak. Verwar dit niet met ijsglas, waarbij het glas met opzet wordt 'geschrikt' door snelle afkoeling en er ook dergelijke uniforme barstjes ontstaan.
  4. De barsten reiken dieper in het glasoppervlak en er ontstaat afschilfering.
  5. De barsten zijn zo sterk dat het glas uit elkaar breekt in fragmenten. Dit kan gebeuren wanneer het object verplaatst worden er te veel kracht gezet wordt op het object.

Solarisatie

Glasblokken die paars verkleurd zijn, stoep in Leuven. © Julie Lambrechts

Solarisatie ontstaat door verkleuring van mangaan(di)oxides onder invloed van uv-licht, waardoor het glas lichtroze tot paars kleurt. Mangaan(di)oxides werden toegevoegd aan het glas om de groene schijn (door onzuiverheden als ijzeroxides) op te heffen en zo een helder, kleurloos glas te verkrijgen. 

Solarisatie is een fenomeen van alle tijden, dat waar te nemen valt bij kleurloos Romeins glas tot vlakglas en vaatwerk uit de 18e en 19e eeuw. In die periode werd immers enorm veel helder glas vervaardigd dat de visuele kwaliteit van kristal moest benaderen.

Andere elementen die gebruikt werden om glas te ontkleuren zijn selenium en cerium. Bij blootstelling aan uv-licht kan dit ertoe leiden dat het glas geel tot amberkleurig wordt.

Sporen van gebruik en vroegere interventies

Oude vergeelde verlijming. © Julie Lambrechts

Sommige schadebeelden maken deel uit van de geschiedenis van het object en worden beter niet verwijderd. Ze vertellen meer over het gebruik van het object en over eerdere interventies en restauraties. Als deze oude ingrepen verdere schade kunnen berokkenen, is het wél beter ze te verwijderen.

Een correcte omgang met oude ingrepen en restauraties is geen eenvoudige zaak. Het wordt sterk aangeraden om overleg te plegen met een conservator-restaurator.

Adviseur behoud en beheer
T
02 213 10 86