Ivoor, been, gewei en schildpad
In heel wat collecties duiken objecten op uit tandmateriaal (bv. ivoor), beendermateriaal en keratineus materiaal zoals hoorn en schildpadschild. In deze bijdrage reiken we u graag enkele vuistregels aan.
Meer gedetailleerde informatie over de verschillende materialen, hun gebruik en hoe u ermee moet omgaan, vindt u in de aflevering 'Ivoor, been, gewei en schildpad' van VerzekerDe Bewaring. Meer informatie over keratineus materiaal, met inbegrip van haren, baleinen, hoeven, klauwen, enz. vindt u in een reeks publicaties van het Canadian Conservation Institute (zie verder: leestips). Voor informatie over archeologisch bot- en beenmateriaal, verwijzen we graag naar de pagina 'Been, gewei, ivoor (archeologisch)'.
Materialen en technieken
Welk materiaal is het precies of pretendeert het te zijn? Een correcte identificatie van het materiaal is van belang:
- om na te gaan wat de beste bewaaromstandigheden zijn voor het object. Vanaf de 19e eeuw duiken namelijk imitaties op van kostbare materialen. Sommige daarvan, zoals namaakivoor van cellulosenitraat, kunnen via 'off-gassing' een gevaar vormen voor omliggende objecten uit de collectie. Bij samengestelde objecten moet u achterhalen wat het gevoeligste materiaal is om de vereisten voor bewaring te bepalen. Bij sommige combinaties, met verschillende eisen, is een gulden middenweg nodig.
- om te kunnen nagaan of het object aan verstrengde maatregelen is onderworpen. Zie ook: ‘ethische aspecten’.
U vindt twee handleidingen voor de identificatie bij de links onderaan, of u kunt een (museum)specialist raadplegen bij twijfel.
Sommige samengestelde objecten, zoals een combinatie met metaal of leder, hebben een intrinsiek risico op verkleuringen.
Conditiebepaling
Een regelmatige conditiebepaling van alle objecten is van belang om eventuele aftakeling tijdig vast te stellen. Een goede conditiebeschrijving, gekoppeld aan foto’s, laat toe de toestand en veranderingen daarin nauwkeurig op te volgen. Merkt u nieuwe schadebeelden op of ziet u dat al aanwezige kenmerken verergeren, dan onderneemt u best actie. Roep de hulp in van een gekwalificeerde restaurator.
Preventieve conservering
Schade wordt veroorzaakt door een of meerdere schadefactoren. Schade voorkomen is een kwestie van geïntegreerd risicobeheer.
De grootste boosdoeners voor ivoor, been, gewei en schildpad zijn schommelingen in de relatieve vochtigheid (RV) en dus ook in de temperatuur. Laat de RV-waarden maximaal 2% fluctueren per etmaal. Grote schommelingen op korte tijd moet u te allen tijde vermijden. Barsten en scheuren zijn typische schadebeelden bij een verkeerde RV en temperatuur. Keratineus materiaal kan in principe beter tegen schommelingen in RV. Ga nooit boven 65% RV om schimmel te voorkomen.
Stof, vetten en ander vuil doen zelden goed aan gelijk welk object. Daarom volgende tips:
- Raak de objecten enkel aan indien nodig en ondersteun ze correct. Draag daarbij zeker handschoenen. De voorkeur gaat uit naar ongepoederde en niet-gechloreerde nitril handschoenen.
- Stof wegnemen met een stofdoek is uit den boze. Het risico op bijkomende schade, veroorzaakt doordat u blijft haken achter kleine uitsteeksels en imperfecties, is groot. De beste manier om stof te verwijderen is met een penseel en een museumstofzuiger.
In tegenstelling tot veel andere materialen, mag ivoor niet té donker bewaard worden, omdat het materiaal hierdoor vergeelt.
Bekijk verder de algemene richtlijnen omtrent:
- Informatiebeheer
- Conditiecontrole
- Bewaren, verpakken en transporteren
- Binnenklimaat
- Calamiteitenplanning
Roep het advies of de hulp van een specialist in, als u na het lezen van de beschikbare vakliteratuur nog vragen of twijfels heeft.
Ethische aspecten
SPECTRUM geeft bij de wettelijke bepalingen de volgende leidraad:
- "Bij toekomstige verwerving is het van groot belang dat de eigenaar van het in bewaring gegeven object bekend is. Laat de bewaargever, wanneer hij het object niet in eigendom heeft, en vooral als het object als schenking of te koop wordt aangeboden, tekenen ter bevestiging dat hij gemachtigd is het object aan te bieden. Beter is het echter een ondertekende verklaring van de eigenaar te krijgen, die bevestigt dat de bewaargever in zijn of haar naam optreedt.
- Win juridisch advies in bij het bepalen van de voorwaarden voor bewaargeving, of als u twijfelt aan de eigendom of de juridische status van een object.
- De bewaargeving van sommige natuurwetenschappelijke specimens en objecten, bijvoorbeeld ivoor, kan aan beperkingen onderhevig zijn volgens de bepalingen van respectievelijk de fauna- en florawetgeving en CITES (Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora)."
Voor België geldt het Koninklijk Besluit van 9 april 2003 als uitvoering op de CITES-wetgeving (zie de links onderaan).
Sommige overheden proberen deze problematiek aan te pakken. In verband hiermee vindt u bij de leestips een artikel uit The Guardian en een uit The Atlantic. In The Guardian heeft de auteur het over een wetgeving omtrent ivoor in het Verenigd Koninkrijk die volgens hem te streng dreigt te worden. The Atlantic heeft het over initiatieven wereldwijd in de strijd tegen ivoorstroperij. Het gaat daarbij ook over het vernietigen van ivoor en eventuele alternatieven. Stof tot nadenken.
