Van statisch naar dynamisch erfgoed?

Is erfgoed eeuwig en onveranderlijk? Of verandert het continu? Zoals zo vaak ligt de waarheid ergens in het midden. In dit blogbericht vertel ik over stagnatie en verandering, en geef ik leestips voor wie zich graag verder verdiept.

Erfgoed als een stolp

Erfgoed is een relatief recent begrip, dat ontstond na de industriële revolutie. De wereld veranderde toen ineens zo snel, dat het bijna griezelig werd. En dus trok men aan de alarmbel: tijd om verzamelingen aan te leggen en om erfgoed te beschermen. Nieuwe natiestaten zagen in het erfgoed ook de essentie van 'het volk' weerspiegeld: erfgoed stond voor traditie, voor de goede oude tijd, voor hoe het altijd is geweest (en eigenlijk moet blijven).

Erfgoed lijkt nog steeds vaak statisch. Het gaat immers om voorwerpen, boeken en tradities die met zorg geconserveerd worden. We halen ze uit hun dagelijkse context en zetten de tijd stil. Onder de stolp van de erfgoedwerking willen we ze bevriezen. Opdat toekomstige generaties nog van het erfgoed zouden genieten, gaan we de strijd aan met tijd en verval.

Taart onder een stolp. Foto: Jessica Knowlden via Unsplash

Onder de stolp bepalen eminente specialisten objectief wat het erfgoed is. Het is immers een wetenschap en alleen zij bepalen wat dat label krijgt. Erfgoed is daar neutraal, wetenschappelijk en een beetje afstandelijk. We spannen ons in voor wat 'voor altijd en eeuwig' bewaard moet blijven. Erfgoed krijgt zo wel een heel heroïsche status, het is in steen gebeiteld en onbeweeglijk voor de eeuwigheid.

Lees in deze Almanac bij het lemma 'musealisering/vererfgoeding' meer over de impact van de stolp.

Erfgoed is een werkwoord

Volgens de Nederlandse historicus Willem Frijhoff is dat statisch erfgoed gezichtsbedrog. Want iets wordt maar erfgoed omdat mensen er erfgoed van maken. Mensen besluiten om iets erfgoed te noemen, om het te selecteren en door te geven. Deze keuze heeft op haar beurt weer allerlei handelingen tot gevolg: we gaan dat erfgoed in kaart brengen, behouden, onderzoeken en delen met anderen (zie ook: de vijf functies en de erfgoedberoepen).

Deeg kneden. Foto: Nadya Spetnitskaya via Unsplash

Niets is dus zomaar erfgoed uit zichzelf. De erfgoedstatus van een object, een gebruik of een ritueel is het gevolg van een proces, van een reeks beslissingen en handelingen. In die zin verandert het erfgoed continu, en daarom lanceerde Frijhoff het concept 'dynamisch erfgoed', dat hij definieert als: "Iets wat we in het heden met elkaar delen en gezamenlijk de moeite waard vinden om aan de toekomst door te geven". Allemaal actieve werkwoorden dus die het erfgoed bepalen.

En als het een actie is van mensen, een keuze − hoe overwogen ook − sluipt er dan toch niet iets subjectiefs in dat erfgoedverhaal? Neutraliteit en objectiviteit zijn illusies omdat we altijd vanuit onze eigen tijd naar het erfgoed kijken. Dynamisch erfgoed laat zich niet voor eeuwig vastzetten, maar blijft in beweging.

Lees hier het hele betoog van Frijhoff (ook interessant voor wie meer wil weten over het verschil tussen de historicus en de erfgoedwerker).

Erfgoed is betekenis

Post-its. Foto: Paul Hanaoka via Unsplash

Erfgoed is dus een werkwoord, een proces. Misschien wel de belangrijkste handeling daarbinnen is de betekenisgeving: het bepalen wat waardevol genoeg is om aan de toekomst door te geven. Heel lang waren het specialisten die deze keuzes maakten. De Australische onderzoeker Laurajane Smith noemt dat expertengedrag ook wel het Authorized Heritage Discourse (AHD). In die visie heeft de 'erfgoedpolitie' de touwtjes in handen en moet 'het publiek' volgen.

Volgens Smith is elk erfgoed dan eigenlijk eerder een "moment of een proces waarin waarde en betekenis wordt gecreëerd". Daarom stelt ze dat al het erfgoed in wezen immaterieel is: uiteindelijk draait het allemaal rond een niet-tastbare betekenis.

De visie van Laurajane Smith kunt u verder verkennen door dit kleine boekje te lezen. In een andere verschuiving leest u meer over waardering als erfgoedproces.

Erfgoed als bron voor levenskwaliteit

Als je erfgoed onder een stolp zet, isoleer je het uit de maatschappij. Maar als erfgoed vooral waarde of betekenis is, dan communiceert het wel rechtstreeks met wat er in de wereld gebeurt. De conventie van Faro uit 2005 noemt erfgoed een belangrijke sleutel voor maatschappelijk welzijn. Gemeenschappen moeten de kans krijgen voor hun erfgoed te zorgen. De conventie stelt zelfs heel expliciet dat erfgoed een recht is van iedereen. Elke gemeenschap heeft het recht om inspraak te hebben in wat er met het erfgoed gebeurt.

Twee witte handen houden een zwart hartje vast

Erfgoed kan sociale cohesie versterken en zo een bron van veerkracht zijn. De conventie nodigt dan ook uit om bruggen te bouwen naar andere sectoren, zoals onderwijs, welzijn en zorg. Ook legt het linken naar ecologische duurzaamheid. Daarnaast voegt de conventie ook een economische factor aan het erfgoedverhaal toe. Erfgoed kan immers zorgen voor werkgelegenheid.

Dit alles maakt erfgoed natuurlijk heel dynamisch, maar het lijkt steeds meer een middel te worden om andere maatschappelijke doelen te dienen.

De Nederlandse vertaling van de conventie van Faro kunt u hier nalezen.

Erfgoed is een maatschappelijke debat

Erfgoed is het directe gevolg van processen van betekenisgeving. Verschillende groepen hebben recht op erfgoed en hechten er verschillende betekenissen aan. Dat betekent ook: erfgoed is geen consensus. Erfgoed verbindt niet alleen, maar kan ook polariseren en gemeenschappen tegen elkaar opzetten. Geen neutrale, veilige, wetenschappelijke zone dus, maar soms zelfs oorlogsgebied

Ruzie. Foto: Afif Ramdhasuma via Unsplash

Eenzelfde erfgoed kan namelijk heel wat verschillende emoties opwekken. Er kunnen voorstanders zijn, en ook rabiate tegenstanders. Erfgoed valt dus niet samen met één betekenis, maar moeten we eerder zien als een netwerk van betekenissen en emoties. Erfgoed is dus meerstemmig, want er zijn altijd verschillende kanten aan één zaak.

Hester Dibbits ontwikkelde een methodiek om die verschillende betekenissen bespreekbaar te maken. Want door met elkaar in gesprek te gaan en goed naar elkaar te luisteren kunnen betekenissen verschuiven, verdiepen of rijker worden, zonder dat u op één betekenis hoeft uit te komen.

Leer meer over de methodiek van de emotienetwerken door dit webinar te bekijken of dit artikel te lezen.

Broodnodig: erfgoedwijsheid

Erfgoed was ooit het domein van experten, die verscholen achter dikke boeken bepaalden wat erfgoed was. Tegenwoordig is erfgoed een zaak van iedereen, en kunnen we sterk van mening verschillen over wat wel of wat geen erfgoed is. Om die meerstemmigheid een kans te geven, en met elkaar in gesprek te kunnen gaan over alle emotie die erfgoed oproept, hebben we volgens Jacqueline Vroemen erfgoedwijsheid nodig. Dat kunnen we omschrijven als:

Het inzicht dat de betekenis die we hechten aan erfgoed veranderlijk is en meervoudig.
De erkenning dat erfgoed geen gegeven is, maar een keuze.
Die keuze is het tijdelijke resultaat van onderhandeling, van een gesprek waaraan idealiter iedereen kan meedoen.

Erfgoedwerkers van vandaag hebben de opdracht die erfgoedwijsheid te vergroten en er zo voor te zorgen dat gesprekken over erfgoed vloeibaar blijven. De erfgoedwereld is dus niet statisch maar een dynamische sector vol verandering!

Meer lezen over de manier waarop Erfgoedwijsheid kan worden ingezet, kan in dit artikel.

Jacqueline van Leeuwen

Coördinator vorming en advies

jacqueline.vanleeuwen@faro.be

02 213 10 88