Borgloon - Klimaatmetingen en conservatie Sint-Odiliaschrijn - Abdij Mariënlof
- Het klooster is een beschermd monument. Het schrijn werd sinds jaar en dag bewaard in een houten vitrine. De ruimte waarin de vitrine met het schrijn zich bevindt heeft een noordoostelijke lichtinval. Er is geen verwarming aanwezig in de sacristie, maar wel in de gang.
- Het betreft de oudst gedateerde paneelschildering uit de Nederlanden en is daarom sinds 2012 erkend als Vlaams topstuk.
- Naar aanleiding van een onderzoeksproject door Illuminare-KU Leuven en het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK) maakte het KIK op 17/11/2014 een conditierapport op van het reliekschrijn (verslag dd. 12/02/2015). Dit onderzoek werd uitgevoerd met toestemming van de Topstukkenraad en met steun van het Fonds Jean-Jacques Comhaire (Koning Boudewijnstichting).
- In het kader van datzelfde onderzoeksproject werden later nog onderzoeken gedaan met dendrochronologie en XRF en in 2016 werd het schrijn geopend voor fysisch-antropologische studie en een radiokoolstofdatering van de menselijke beenderen.
Opvolging en verbetering van de bewaaromstandigheden van het Sint-Odiliaschrijn.
- Periodieke opvolging ter plaatse door 2 vrijwilligers en 1 consulent behoud en beheer.
- Adviezen en ingrepen door de Topstukkenraad, het Departement Cultuur, Jeugd en Media (vroeger Agentschap Kunsten & Erfgoed), het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, Monumentenwacht Limburg, de firma's Helicon Conservation Support en Meyvaert.
- Conditierapport KIK-IRPA, 2015.
- Brochure Meten van het binnenklimaat. Waarom, waar?, 2010.
- Verslag Topstukkenraad dd. 2/07/2018.
Opmaak conditierapport door het KIK – 17/11/2014
Het schrijn bleek in redelijk goede staat te zijn. Er werd aanbevolen om het klimaat te monitoren.
Start klimaatmeting in sacristie door consulent – 20/11/2014
In april 2015 werd een eerste evaluatie opgemaakt, waaruit bleek dat het binnenklimaat koel maar eerder vochtig (min. 12°C, max. 19°C, gem. 15°C; min. 50%, max. 76%, gem. 60%) was.
Opening en onderzoek van het schrijn door het KIK – 9/03/2016
Na de opening van het schrijn werd het merendeel van de botfragmenten verpakt in wit linnen. Alle onderdelen werden vervolgens opgeborgen in de rode textielzak waarin alles werd teruggevonden bij de opening. Deze zak was aan het schrijn toegevoegd in 1949.
Plaatsing van de nieuwe vitrine – april 2016
Omwille van de klimaatschommelingen in de sacristie werd een nieuwe stalen, luchtdichte vitrine aangekocht, om sterker in te zetten op preventieve conservering. De vitrine heeft een hydraulisch openingssysteem en compartimenten voor dataloggers en Art Sorb. Toen werden er nog geen Art Sorb-cassettes toegevoegd in de vitrine.
Plaatsing datalogger in vitrine door consulent - 31/08/2016
Op 17/12/2016 werd de logger uitgelezen. Begin januari 2017 werd een analyse gemaakt door de depotconsulent. De RV in de vitrine bleek zeer constant, maar hoog (min. 13°C, max. 23°C, gem. 17°C; min. 68%, max. 71,9%, gem. 70%).
Eerste waarneming van pluis en boormeel door de vrijwilligers – september 2017
Na een gidsbeurt n.a.v. Open Monumentendag alarmeerde de vrijwilliger de nodige instanties, waaronder ook de Topstukkenraad. Kort daarna deden Monumentenwacht en de depotconsulent een inspectie ter plaatse.
Noodingreep door Monumentenwacht – 20/11/2017
De vermeende schimmelsporen werden weggenomen en de monumentenwachters plaatsten een kurken buffer van ca. 3 mm onder het schrijn om condensatie te voorkomen.
Plaatsing Art Sorb door de vrijwilligers – 24/11/2017
Op aanraden van de cel Preventieve Conservering van het KIK werden er op 24/11/2018 3 Art Sorb cassettes geconditioneerd op 55% in de vitrine gelegd, een vierde werd op 26/11/2018 toegevoegd. Daarna stabiliseerde de RV in de vitrine rond ca. 67%.
Inspectie en onderzoek door Helicon Conservation Support – 7/12/2017, 22/01/2018
Er vond een visuele inspectie en een luchtkiemgetalmeting plaats in de vitrine. Het vermeende boormeel bleek duidelijk uit de naden van het schrijn te zijn gevallen, er was echter geen sprake van hoopjes of de typische structuur van boormeel. De monsternames door Monumentenwacht werden meegenomen voor labo-onderzoek: er werd geen levensvatbare schimmel meer aangetroffen.
Adviesronde en beslissing Topstukkenraad – voorjaar 2018
Het Departement CJM besprak de casus met verschillende experts en legde alle adviezen samen, zodat de Topstukkenraad op 2/07/2018 een beslissing kon nemen over de verdere stappen.
Tweede waarneming van pluis door vrijwilliger - oktober 2018
Gezamenlijk overleg ter plaatse over de verdere aanpak – 16/11/2018
Aankoop wifigestuurde dataloggers – november-december 2018
Test wifi in het klooster – 8/01/2019
Uit de test bleek dat het wifisignaal niet tot in de sacristie reikte.
Beslissing kleur voor het verven van het berkentriplex – februari 2019
Er werd gekozen voor dezelfde RAL-kleur als de vitrine om ervoor te zorgen dat de blik van de bezoeker gevestigd wordt op het schrijn en niet op de vitrine.
Conserverende ingrepen door Helicon Conservation Support – 28/02/2019
Vóór de opening van de vitrine werd een partytent errond opgebouwd en vastgezet met zandzakjes. De gewenste RV werd m.b.v. een bevochtiger bereikt. De extra kristallen die in de tussentijd waren ontstaan werden microscopisch onderzocht. Er vond een luchtkiemgetalmeting en monstername met ARA-testkit plaats. De Art Sorb cassettes werden vervangen door nieuwe, geconditioneerd op 65%. Onder het schrijn werd een plank van geconditioneerd berkentriplex met mineraalverf (keimverf) aangebracht als extra organische buffer. De kieren in het schrijn werden opgemeten en getoetst aan het conditierapport. Het schrijn werd tot slot opnieuw droog gereinigd en teruggeplaatst.
Visuele controles ter plaatse – 8/03/2019, 30/03/2019
Plaatsing nieuwe dataloggers – 11/04/2019
Er werd een meetplan opgesteld. De metingen kunnen vanaf nu online in realtime worden opgevolgd. Een eerste evaluatie op 9/05/2019 leerde dat de RV in de vitrine gestabiliseerd is op 63-64%. Hiermee verkleinen we sterk het risico op schimmelgroei en vochtmigratie.
- Levering en ijking van standalone dataloggers voor temperatuur en luchtvochtigheid, type Hanwell ML4106: Codine s.a.
- Levering van WLAN-geconnecteerde dataloggers voor temperatuur en RV, type Testo Saveris 2-H1, router en bijhorende online software: Testo nv.
- Leverancier luchtdichte vitrine: Meyvaert.
- Het was een complex en langdurig proces, waar veel verschillende adviserende organisaties bij betrokken waren. Velen dachten in eerste instantie dat het om schimmel ging, waardoor een gevoel van urgentie ontstond.
- Tests toonden uiteindelijk voldoende aan dat dat niet het geval was, maar er is lange tijd onzekerheid geweest, ook over de oorzaak van het probleem.
- Het blijkt om een zoutuitbloei te gaan ten gevolge van de ongecontroleerde (droge) klimaatomstandigheden bij het vervangen van de vitrine. Daardoor is vocht vanuit het houten schrijn gemigreerd naar zijn omgeving, namelijk de lucht in de vitrine. Om dit migratieproces te stoppen, werd besloten om de RV hoog te houden.
- De gemaakte investeringen en bundeling van expertise loonden dus op de lange termijn, met als resultaat dat de toestand van het schrijn en het klimaat in de vitrine weer gestabiliseerd zijn.
- Laat een conditierapport opmaken als nulmeting van de toestand.
- Betrek tijdig de nodige expertise als u een probleem constateert.
- Indien het erfgoedobject beschermd wordt door het Topstukkendecreet van de Vlaamse Overheid, breng dan het Departement Cultuur, Jeugd en Media op de hoogte. Voor erkende topstukken op de Topstukkenlijst kunt u op voorhand een aanvraag voor restauratiesubsidies indienen.
- Houd rekening met het klimaat op het moment dat u een (luchtdichte) vitrine opent.
- Zorg voor een nauwgezette opvolging na een ingreep in de klimaathuishouding, zoals de plaatsing van een vitrine.
- Test ter plaatse of u dataloggers nodig hebt die via wifi of 3G/4G netwerk of andere opereren.
- Doe regelmatig visuele controles. De metingen alleen zeggen niet alles.
- Abdij Mariënlof / vzw Zusters van Onze-Lieve-Vrouw van Colen, Colenstraat 1, 3840 Borgloon, 012 74 14 67
- Werkgroep CoLoHa & Erfgoed Haspengouw: jeroenreyniers@msn.com, katrien.houbey@erfgoedhaspengouw.be
- FARO: tine.hermans@faro.be
- Departement Cultuur, Jeugd en Media: topstukken@vlaanderen.be
- Monumentenwacht Limburg: mowa@limburg.be
