Rieme (Evergem) – Herwaardering roerend religieus erfgoed Sint-Barbarakerk – Provincie Oost-Vlaanderen
Door de nota van minister Bourgeois over de toekomst van de kerken (2013) is het kerkenlandschap in Vlaanderen in volle verandering. Ook in 2013 sloot de Sint-Barbarakerk van Rieme definitief haar deuren. Met het oog op een nieuwe bestemming voor het kerkgebouw werd ook naar een nieuwe bestemming gezocht voor het roerend erfgoed van deze parochiekerk.
Om dit herbestemmingsproces te begeleiden ontwikkelt het Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur, in samenwerking met de Vlaamse provincies, momenteel een handleiding voor het waarderen, selecteren en herbestemmen van het roerend erfgoed van parochiekerken. Daarin gaat er aandacht naar de juridische context en de verschillende aspecten van het waarderen, maar evengoed naar het praktische verloop van het hele traject. De richtlijnen worden getoetst aan proefprojecten. Zo wordt nagegaan wat de haalbaarheid is van het traject en wat de aandachtpunten zijn. Er kunnen ook tips meegegeven worden om het traject te doen slagen. Deze projecten zullen als voorbeeld dienen voor andere kerken in heel Vlaanderen.
Het project in Rieme is een van de proefprojecten.
- Streven naar een passende herwaardering en herbestemming van het roerend religieus erfgoed.
- Zoeken naar een lokale of regionale bestemming voor het erfgoed, om zo het verband tussen het erfgoed en zijn originele context te behouden.
- Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur vzw (CRKC),
- Agentschap Onroerend Erfgoed (OE),
- lokale en regionale erfgoedzorgers,
- ...
Handleiding ‘Waarderen en Herbestemmen’ in opmaak (zie hierboven).
De aanpak gebeurde op basis van de handleiding die in opmaak is.
1. Voorbereiding
- Aanstelling projectteam met vertegenwoordiger van het oude en nieuwe kerkbestuur, gemeente, erfgoedcel en provinciebestuur.
- Afbakening van het project: aanleiding was de sluiting, ontwijding en geplande (gedeeltelijke) afbraak van het kerkgebouw, waardoor een waardering en herbestemming van de roerende voorwerpen zich opdrongen.
- Verzameling van de beschikbare kennis, waaronder de digitale kerkinventaris, maar ook (kunst)historische kennis over het gebouw en de objecten (kunsthistorisch advies door dienst Erfgoed van provinciebestuur).
- Documenteren van alle stappen en ondernomen acties: aanstellen van secretaris binnen projectteam die verslaggeving op zich neemt en alle verslagen doorstuurt naar betrokken partijen.
- Communicatie voorbereiden: persbericht over het project en zorgen voor foto's van de kerk of haar collectie. Het persbericht werd nog niet verstuurd, maar wel voorbereid voor als er eventuele vragen komen.
2. Inventaris
- De beschikbare digitale kerkinventaris was een mooie basis om de waardering te starten. Een aantal niet opgenomen voorwerpen werden toegevoegd aan de inventaris en het waarderingstraject. Er werd tijdens de waardering meteen rekening gehouden met het statuut van voorwerpen (liturgisch vaatwerk, relieken).
3. Waarderen
- Het projectteam kwam drie keer samen (september-december-februari), waarbij een waardering van het geheel en de met het geheel verbonden erfgoedobjecten plaatsvond. (Tijdens een vierde samenkomst vond een buurtverkoop plaats. In een vijfde vergadering werd het herbestemmingsproces geëvalueerd.)
4. Selecteren
- De geselecteerde objecten met erfgoedwaarde werden nader onderzocht en afhankelijk van de resultaten hiervan werden mogelijke herbestemmingsopties aangegeven.
- Contacten werden gelegd om de mogelijke opties te concretiseren en praktisch te regelen.
- Het herbestemmingsplan werd goedgekeurd door alle betrokken instanties.
5. Uitvoeren bestemmingsplan
- Het bestemmingsplan werd uitgevoerd: schenking van objecten aan andere kerken, een basisschool, een lokaal museum, het eigen gemeentebestuur, een ander gemeentebestuur en Wereldmissiehulp.
- De inventaris van de ontvangende kerken werd bijgewerkt, zodat duidelijk is welke objecten uit Rieme afkomstig zijn.
- De kerkinventaris van Rieme blijft digitaal bestaan als een virtuele collectie van de verdwenen kerk.
Voor de objecten zonder erfgoedwaarde werd een buurtverkoop georganiseerd. Tijdens deze verkoop konden parochianen en buurtbewoners een aandenken aan de kerk aanschaffen. Op deze manier blijven de voorwerpen behouden binnen de lokale gemeenschap rondom de kerk. Ook konden mensen hun verhalen en foto's over het kerkgebouw en de activiteiten die erin plaatsvonden laten registreren en inscannen.
De buurtverkoop was ook een afscheids- en gemeenschapsvormend moment voor alle betrokken partijen.
- Nagestreefde timing/stappenplan werd behaald: de buurtverkoop vond plaats zoals gepland, met nadien een evaluatiemoment (over het gehele traject).
- Het projectteam was een positieve ervaring door het vlotte verloop en de goede opvolging van het herbestemmingsproces.
- Er kwamen positieve reacties op de buurtverkoop vanuit de gemeenschap rond de kerk. De verkoop fungeerde ook als een afsluitend moment waar kerkgangers hun verhalen en herinneringen kwijt konden tijdens een scanmoment van de erfgoedcel (inscannen van foto's en documenten, noteren van verhalen …). Deze gemeenschapsvormende actie zorgde voor een groot gevoel van verbondenheid onder de aanwezigen.
- In het projectteam is een vertegenwoordiging gewenst van de vroegere/huidige kerkfabriek, de kerkfabriek van de fusiekerk en het centraal kerkbestuur. In het geval van Rieme, waar de kerk ontwijd werd nog voor de parochies gefuseerd werden, was dit nog niet het geval, mede doordat het een proefproject was. Toch is een vertegenwoordiging van alle betrokken partijen zeer gewenst bij de herbestemming van het roerend erfgoed.
- Communicatie is een sleutelwoord: tracht duidelijk en correct te communiceren naar de inwoners en diensten van de gemeenten, andere kerkfabrieken, de pers ...
- Heb aandacht voor de samenstelling van het projectteam en de skills van de teamleden, verdeel de taken en doe een beroep op externe expertise indien nodig. Vergeet de lokale gemeenschap niet: de gelovige gemeenschap is gehecht aan het kerkgebouw én ook aan het roerend erfgoed in de kerk. Een gemeenschapsvormende actie, waarbij de lokale gemeenschap geïnformeerd of betrokken wordt bij de herbestemming, zal goed onthaald worden en is een mooie afsluiter van het voorbije proces.
- Blijf steeds zorg dragen voor de inventaris en zorg dat u een uitgebreid en actueel overzicht hebt van de objecten die u in huis of niet langer in huis hebt. Vul de inventaris ook aan wanneer het herbestemmingsproces achter de rug is: zo blijft er een virtuele collectie bestaan van wat er vroeger in de kerk stond.
- Consulent religieus erfgoed Provincie Oost-Vlaanderen: Bert.van.der.veken@oost-vlaanderen.be
- Consulent Erfgoedcel Meetjesland: steffi.coppens@comeet.be
