TENTOONSTELLINGSTHEMA’S & UITWERKING
DE TENTOONSTELLING, HET KLOOSTER EN HAAR
SCENOGRAFIE

De tentoonstelling, die plaatsvindt op een oppervlakte van
ruim 1000 m², leidt de bezoeker langs een parcours met
thema’s als: licht en waarnemen, levensritme stad en
bewoners, architectuur en stedenbouw en licht als symbool.
Elk thema wordt uitgewerkt aan de hand van objecten en
afbeeldingen zoals foto’s, schilderijen, krantenartikelen,
affiches of filmfragmenten uit bestaande collecties. Daarnaast
diepen installaties en maquettes de verschillende thema’s
verder uit. Denk aan een video installatie die Gent voor 24 uur
met de wereld verbindt en maquettes die met een
zonnesimulator de lichtinval in de stad en gebouwen
onderzoeken.

De tentoonstelling vindt plaats in het Bijlokeklooster. De
opstelling maakt gebruik van de ruimtelijke kwaliteiten van het
klooster en haar lichtcondities: de natuurlijke lichtinval en de
beheersing daarvan door luiken. De scenografie speelt in op
het materiële dat licht voortbrengt en richt: zoals de armatuur,
de lamp/kaars, ramen, openingen in muren en het
immateriële: de lichtinval, het spel van licht en schaduw,
lichtkleur, de suggestie…. In het klooster komt een universeel
meubel, dat door zijn maatvoering en materialisatie in de
verschillende ruimtes drager kan zijn van beeld, projectie en
teksten. Het meubel kan zelf ook dienen als lichtbaken. In
vitrinekasten worden originele documenten en afbeeldingen
getoond.

THEMA 1- LICHT EN WAARNEMEN
Je kan een stad voelen, ruiken, horen. Door het licht kunnen
wij de stad, haar gebouwen en haar bewoners ook zien. Een
eerste opstelling haakt hier op in.

TENTOONSTELLINGSCONCEPT
soundscape
De eerste gang tussen abdij met haar vaste opstelling en de
kloosterruimtes wordt verduisterd. De bezoeker hoort een
getuigenis van een blinde die door de stad Gent stapt en
vertelt wat hij/zij ervaart. De soundscape is van die aard dat je
de stad en straat echt gewaarwordt. Als de bezoeker de
donkere gang verlaat wandelt hij een diffuus witte lichte kamer
tegemoet. Op een monitor ziet de bezoeker de wandeling, die
hij in de vorige kamer beluisterde.


THEMA 2 - LEVENSRITME STAD EN BEWONERS
Het ritme van dag en nacht bepaalt het leven van mensen. De
tentoonstelling toont hoe het ritme van dag en nacht in loop
der eeuwen is veranderd met als keerpunt de uitvinding en
introductie van het kunstlicht.

Zo gaan we in op de ervaring en toepassing van zon- en
daglicht in het dagelijkse leven. Van de geschiedenis van de
bleekvelden aan de rand van de stad tot nauwe, donkere
stegen in haar centrum, van parasol tot zonnebril.
De lengte van de werkdag werd in de pre-industriële
maatschappij onverbiddelijk bepaald door de zonnestand. Bij
het vallen van de nacht werden de stadspoorten gesloten en
luidde de avondklok het straatverbod in. Er was geen
noemenswaardig nachtleven, ’s nachts heersten de duisternis
en de stilte. Voor de industrialisatie brandde het meeste
kunstlicht thuis: de haard, hout, kaarsen.

De ontwikkeling van kunstlicht zorgde voor een totale
ommekeer. Het is een uitvinding die heeft gemaakt dat we de
avond, de nacht en het donker steeds meer hebben veroverd.
In de 17e eeuw werden in enkele grote steden de hoofdstraten
verlicht met van kaarsen voorziene lantaarns. Tussen 1750 en
1900 ontdekten Europeanen en Amerikanen hoe men de
nacht in de dag kon veranderen. Vanaf de 18e eeuw werden
de avonden en de nachten in de steden helemaal anders.
Straten in grote steden werden verlicht. Er kwam een einde
aan de heerschappij van de duisternis, meer en meer
stadsbewoners kwamen ’s avonds op straat.

Fabriekseigenaars behoorden tot de eerste en grote
investeerders in verlichting. Al op het einde van de 18e eeuw
werden spinnerijen en ijzergieterijen in Groot-Brittannië ’s
nachts verlicht en werd er continu doorgewerkt.
Straatverlichting liet ook een grotere sociale controle toe. De
straatlantaarns in Parijs, die er in de 17e eeuw waren
geplaatst, werden bij het begin van de Franse Revolutie
vernield. Lantaarnpalen werden gebruikt om leden van de
adel op te knopen. Meer algemeen, als er in de 19e eeuw
opstanden of relletjes uitbraken, werden straatlantaarns als
eerste stukgegooid.

TENTOONSTELLINGSCONCEPT
schilderijen, foto’s, documenten, objecten
Talrijke documenten, affiches, schilderijen, foto’s ... illustreren
het leven in de stad, het levensritme en de lengte van de
werkdag. Denk bijvoorbeeld aan een document over het
verbod om zich na de avondklok op straat te bevinden,
uitgezonderd bepaalde beroepen en mits die in het bezit
waren van een brandende toorts. Verder zijn er ook
schilderijen met bleekvelden te zien en nachtelijke foto’s uit
een serie die Hans Aarsman in opdracht van Gent Cultuurstad
heeft gemaakt.

Dagboeken uit verschillende periodes verbeelden 24 uur uit
het leven van mensen uit verschillende periodes. Zo ontleent
het Stadsarchief van Amsterdam ’Dagboektekeningen 1805-
1808. De wereld van Christiaan Andriessen’. De tekeningen
geven informatie over de kwaliteit van het leven in relatie tot
licht, zoals bijvoorbeeld hoe de tekentafel van Christiaan is
aangeschoven tegen het raam om optimaal gebruik te kunnen
maken van buitenlicht of het samenkomen van mensen rond
het intieme kaarslicht. Een hedendaags dagboek onthult het
stadsleven vanuit de (licht)gevoelige blik van de Gentse
postbode en stadsgids Rudi Châtelet die sinds jaar en dag zijn
stad dag en nacht vastlegt door middel van foto’s en
aantekeningen. De jonge kunstenaar Rinus Vandevelde
tekent het helse dagboek van de toekomst.

een etmaal Gent in de wereld
We zijn als individu of stad steeds meer verbonden met de
wereld en overbruggen moeiteloos tijdzones door één groot
netwerk dat ons dag en nacht verbindt. Media als telefonie,
internet en televisie verbinden ons 24 op 24 live met de rest
van de wereld. We zijn ook steeds mobieler: reizen gaat
makkelijker en is ook voor een steeds grotere groep financieel
haalbaar. Daarnaast is wereldwijd continu een intensief
distributienetwerk actief van producten en kennis. Dat geldt
ook voor Gent met haar universiteit en haven.
Een video-installatie verbeeldt die verbondenheid tussen
verschillende plekken op de wereld gedurende een etmaal.
Vijftien monitoren, vijftien ontmoetingsplaatsen op de wereld
laten zien hoe het ritme van dag en nacht op een en hetzelfde
moment per plek verschilt en ook op zich, per plek,
verschillend verloopt.

THEMA 3 - ARCHITECTUUR EN STEDENBOUW
Licht is een belangrijk aspect in stedenbouw en architectuur.
Meer nog: licht overheerst de moderne stad en haar
gebouwen. In de loop der eeuwen drong het daglicht binnen in
bouwwerken: door de ontwikkeling van nieuwe technieken,
materialen en bouwmethodes konden vensters steeds groter
worden. Muren met open gaten evolueerden naar gevels die
bestaan uit één groot glasvlak. Kamers waren aanvankelijk
donkere binnenruimtes en veranderen in hedendaagse, met
licht overgoten interieurs.
Doorbraken in en saneringen van het stadsweefsel brengen
overdag meer licht in de stedelijke ruimtes.
Ook de verlichting van de stad veranderde radicaal. Tot de
18e eeuw was het pikdonker en namen mensen die daartoe
de toelating hadden, zoals artsen en stadswachten,
brandende toortsen mee om hun weg te verlichten. Met de
introductie van de gaslamp evolueert de straatverlichting: van
gaslamp en olielamp naar de elektrificatie met de helle,
overbelichte jaren ‘60, nostalgische armaturen in de jaren ‘80
en de sobere verlichting zoals in het nieuwe lichtplan van
Gent. Met de be- en verlichting van bepaalde gebouwen,
monumenten, standbeelden, pleinen … brengen we een
boodschap over: ‘dit zijn onze belangrijke gebouwen en
plaatsen’. De gebouwen, stedelijke ruimtes en monumenten
definiëren wie we zijn als stad (historische stad,
universiteitsstad, culturele stad,…) en zijn een onderdeel van
het imago dat we creëren voor de buitenwereld.

TENTOONSTELLINGSCONCEPT
tweelingmaquettes en zonnesimulator
We werken met stadsfragmenten, huizen en gebouwen waar
in de loop der tijd een grondige transformatie heeft
plaatsgevonden waarbij de lichtinval (dag) en verlichting
(nacht) ingrijpend veranderde. Van één en dezelfde plek
worden twee maquettes gemaakt voor de twee verschillende
periodes: voor en na de transformatie. Van deze plekken werd
een maquette gemaakt:
1. Sint Niklaaskerk (Gent)
oude situatie met zijbeukgalerijen en kleine ramen en de
situatie nu: de galerijen zijn gesloopt waardoor de realisatie
van grote ramen mogelijk was.
2. Drukkerij Het Licht (Gent)
de verbouwing en uitbreiding van een 19e-eeuwse
burgerwoning naar een modernistische drukkerij (ontwerp
arch. Brunfaut). Overdag zijn de werkateliers met licht
overgoten en 's avonds fungeert een gevel als een
lichtbaken.
3. De Groenebriel (Gent)
voormalige beluiken en de vervanging daarvan midden
jaren ‘50 door moderne woonschijven op pylonen in een
gemeenschappelijk park.
4. Huis 43 Ommegangstraat (Gent)
verbouwing van een rijwoning met koterijen naar een
woning met vrijstaand atelier achteraan het perceel
(ontwerp arch. Jan de Vylder).
5. Elegant warenhuis met groot met glazen dak overkoepelde
atrium en smalle galerijen als omloop rond vide (1921)
tegenover de situatie eind jaren ’50: modern warenhuis
met 5 verkoopvloeren zonder daglicht, met ingebouwd TLverlichting


In één ruimte staan een zevental tweelingmaquettes waar je
rond kan lopen. Een bezonningssimulator belicht de
maquettes en doorloopt een etmaal in 20 minuten. Zo kan je
observeren hoe licht op verschillende momenten van de dag
evolueert, belicht en schaduwen werpt. Bijvoorbeeld bij de
Groenebriel toont de ene maquette de situatie van voor de
jaren ‘50 toen dit nog een buurt met beluiken was. De andere
maquette toont de situatie vandaag met appartementsgebouwen
op pylonen in een groene omgeving. Daar waar het
relevant is, zoals bij de Drukkerij Het Licht, gaan na
zonsondergang de lichten aan.
schilderijen, foto’s, documenten, objecten
Naast installaties tonen tot de verbeelding sprekende
afbeeldingen licht en schaduw op plaatsen en gebouwen door
de eeuwen heen. Ook wordt de ontwikkeling van de gevels
doorheen de eeuwen geïllustreerd. Een document over de
18e-eeuwse belastingen op vensters laat zien hoe(veel) licht
in de woning gelijk stond aan welvaart: hoe groter de
vensters, hoe hoger de belastingen die het stadsbestuur inde.


THEMA 4 - LICHT ALS SYMBOOL
Traditioneel stond het Duister voor donkere, gevaarlijke
krachten, voor de duivel, gevaar, angst voor het onzichtbare,
heimelijkheid, maar ook intimiteit. Vanaf de oudheid werd
Licht geassocieerd met het goede, het goddelijke, optimisme
en waarheid. In de 18e en de 19e eeuw vertegenwoordigde
Licht in toenemende mate ook vooruitgang, rationaliteit en
moderniteit. Ook meer democratische regeringsvormen en de
emancipatie van de massa werden vereenzelvigd met licht.
Ons cultureel erfgoed illustreert de symbolische betekenis van
Licht en Duister voor de mens en samenleving. Deze
betekenis is merkbaar in onze taal, schilderkunst, objecten,
religieuze en politieke ‘propaganda’, film en foto’s.
De positieve betekenis van Licht uit zich ook in het grote
belang ervan voor feesten. Voor de Blijde Intredes van
vorsten of hun vertegenwoordigers werden in vroegere tijden
brandende oliemanden of vuurpotten op belangrijke
gebouwen geplaatst. Deze betekenis van Licht leeft tot
vandaag verder in de kerstverlichting, lichtstoeten,
lichtfestivals … en in vuurwerk. Vuurwerk is een
lichtspektakel, dat door de eeuwen zijn betekenis en zijn
bekoring heeft behouden.

TENTOONSTELLINGSCONCEPT
inrichting abdijkerk
De tentoonstelling eindigt in de barokke abdijkerk van het
STAM, een uitgelezen decor om de symbolische betekenis
van licht en duisternis te illustreren. Dit zal gebeuren door de
kerk en haar artefacten met grote precisie uit te lichten en
door op haar hoge wanden als een beeldenreeks een drieluik
te projecteren, dat de symboliek van licht en duisternis
samenbrengt.
glasramen, artefacten, schilderijen, filmfragmenten
De symbolische betekenis van Licht en Duisternis wordt
verder uitgewerkt door het tentoonstellen van kerkkandelaars,
godslampen, altaar- en paaskaarsen. Uit de eigen collectie
komt een moralistische gravure van Pieter Paul Rubens:
Oude boerin en jongeman met kaars. Daarnaast worden ook
voorbeelden uit de socialistische iconografie getoond, zoals
een groot schilderij waarop een ambachtsman wordt
aangelicht door een aureool.

Dit thema laat ook toe om enkele unieke stukken uit de
STAM-collectie aan een breed publiek te laten zien. Het
STAM bezit een 300-tal glasramen van absolute topkwaliteit
die dateren uit de 16e eeuw. De glasramen tonen behalve
religieuze symboliek ook meer profane betekenissen van
Licht.