Het Rautenstrauch-Joest-Museum (RJM) is een etnografisch museum in Keulen. De basis van de museumcollectie is terug te voeren op de privéverzameling van Wilhelm Joest (1852-1897), etnograaf en reiziger. Op zijn reizen door Afrika, Noord- en Zuid-Amerika, Canada, Patagonië, Zuid- en Oost-Azië, Mongolië, Siberië ... verzamelde hij meer dan 3.500 etnografische, antropologische en zoölogische objecten. In welke omstandigheden hij dat precies deed, is weinig geweten.

Over de herkomst van de volledige collectie – die meer dan 60.000 objecten omvat – schrijft het museum op zijn website het volgende: "In many cases, it remains unclear how, when and by whom the objects were acquired at their places of origin. The indexing and disclosure of provenances is a major concern of the RJM, as illustrated by several current research projects."

Na zijn dood in 1897 ging de collectie van Wilhelm Joest naar zijn zus Adele Rautenstrauch (1850-1903). In 1899 doneerde zij die aan de stad Keulen. Het was immers haar wens dat de collectie publiek toegankelijk zou worden. En ze schonk nog meer. Ter nagedachtenis van haar broer en haar man Eugen Rautenstrauch financierde ze de bouw van het Rautenstrauch-Joest-Museum. Op 12 november 1906 opende het museum de deuren.

De collectie en het museum kwamen tot stand in de tweede helft van de 19e en het begin van de 20e eeuw: de tijd van het verkennen van de wereld door het Westen, en de daaropvolgende koloniale oppressie. Tijdens deze periode ontwikkelde de etnologie zich tot een onafhankelijke discipline, eentje die niet vrij was van koloniale denk- en wereldbeelden. Iets waar het RJM ook mee worstelde en worstelt, maar nu dus aanpakt, onder meer via de aanstelling van Aurora en Carla als diversity agents.

Hedendaagse kunst en roofkunst

Aurora en Carla werken elk halftijds voor het museum. Ze kennen elkaar al lang en solliciteerden bewust samen voor de job. Aurora heeft een verleden in de antiracismebeweging, Carla in de hedendaagse kunst.

Hoe heeft werken in een museum van culturen van de wereld een impact op hun werk als diversity agents? Van zodra de vraag gesteld wordt, voel ik de energie in de ruimte veranderen. Had ik dat niet mogen vragen? "Hoeveel tijd heb je?", vraagt Carla. Zij ervaren het museum, met al zijn inspanningen om zich open te stellen, onder meer als een gewelddadige omgeving. Als een plaats waar onvoldoende wordt gedacht aan mensen met uiteenlopende niet-Europese biografieën – ongeacht hun land van herkomst – en, in sommige gevallen, als een plaats waar deze mensen nog steeds niet welkom zijn.

Gelukkig krijgen ze veel steun van directeur Nanette Snoep, die evenzeer vastberaden is om het RJM te dekoloniseren. Want ook in deze organisatie verloopt de omslag naar een cultureel divers museum niet van een leien dakje.

Tijdens ons gesprek blijkt hoe ze beiden gepassioneerd zijn door hedendaagse kunst, en wat kunstenaars vermogen. Dat blijkt ook uit hoe ze hun job invullen. Carla vertelt hoe de tentoonstelling RESIST! The Art of Resistance, en het activiteitenprogramma dat hierrond werd ontwikkeld, de essentie van hun werk vat. Deze tijdelijke tentoonstelling belichtte 500 jaar antikoloniaal verzet in het Zuiden en vertelde over koloniaal geweld, onderdrukking en de continuïteit daarvan. De tentoonstelling was een eerbetoon aan de mensen die zich op de meest uiteenlopende manieren hebben verzet en wier verhalen tot op heden nauwelijks zijn verteld of gehoord. Dit andere verhaal trok ook een ander publiek aan. Waar zij anders de weg naar het RJM niet, of veel minder, vinden, bezochten nu heel wat jonge BIPOC (wat staat voor black, indigenous and people of color, nvdr.), de tentoonstelling.

Tijdens mijn bezoek liep de tentoonstelling I miss you, over de Benin Bronzes die het museum in de collectie heeft, de op drie na grootste museumcollectie Benin-bronzen van Duitsland. In 1987 plunderden Britse soldaten het koninkrijk van Benin (in Nigeria), en namen duizenden artefacten met zich mee. Die vonden hun weg in musea over de hele wereld.

Veel van de Benin Bronzes in de museumcollectie werden niet lang na de plundering van het paleis van de Oba, de koning van Benin, verworven. Dat zwart op wit zien staan, vond ik heel confronterend. Binnenkort keren de Benin Bronzes terug naar huis. Vijf Duitse musea geven ze terug: RJM, Stiftung Preußischer Kulturbesitz Berlin, Staatliche Kunstsammlungen Dresden, Museum am Rothenbaum Hamburg en Linden-Museum Stuttgart. In 2021 werd beslist dat de kunstwerken aan het Hof van Benin zullen worden teruggegeven, in volledige overdracht van de eigendom. In nauwe coördinatie met de Nationale Commissie voor Nigeriaanse Musea en Monumenten moeten delen van de koninklijke kunstwerken van Benin uit Duitse musea in de periode van eind 2022 tot 2025 fysiek worden teruggebracht naar het Edo Museum voor West-Afrikaanse Kunst in Benin-Stad. Dat is ontworpen door de wereldberoemde architect David Adjaye en is momenteel in aanbouw. Andere werken kunnen nog enige tijd in Duitse musea in bruikleen van Nigeria worden getoond.

Wijzig uw programma, en blijf zelfkritisch

Het museum heel wat plannen met zijn vaste opstelling. In een snelle rondleiding door het museum doet Aurora ze uit de doeken. De eurocentrische visie, 'eigen' aan een etnografisch museum ontstaan in de koloniale tijd én nog steeds aanwezig in de vaste opstelling, moet eruit: "We are very much involved in new curatorial practices". Het woord 'transparantie' valt geregeld, en daarmee ook ethiek. Wat toon je als museum, en hoe toon je het dan? Wat toon je niet? Expliciteer je je keuzes, en zo ja, op welke manier? Wiens stem klinkt door in de teksten? Wie is de alwetende verteller? Of moeten we het eerder hebben over vertellers, in een bewust meervoud?

Veel vragen, weinig antwoorden. Wat wel al duidelijk is, en dat weten musea in Vlaanderen en Brussel ook: wijzig het programma van uw museum en wijzig zo uw publiek. Maar veronderstel niet dat het makkelijk zal zijn, een volgehouden, zelfkritische inspanning is hier aan de orde.