Op 4 april lanceerde de erfgoedcel Mechelen E-land. E-land is opgevat als een platform voor experiment en reflectie; een laboratorium waarin de erfgoedcel aan de hand van lokale projecten internationale ontwikkelingen en nieuwe methodieken wil binnenhalen. Om dit lanceringsmoment wat inhoud te geven, werd het gekoppeld aan een paneldiscussie. Vier tenoren (Marc Jacobs, Bruno De Wever, Bert de Munck en Marc Reynebeau) gingen met elkaar in debat over de verhouding tussen erfgoed en geschiedenis.

Het onderwerp van de discussie was zeker niet nieuw. Al in het midden van de jaren 2000 ontlokte de snel groeiende erfgoedsector nogal wat vragen bij academici. De teneur van de kritiek kwam erop neer dat erfgoed als overkoepelend concept een verschraling zou inhouden in vergelijking met (academische) geschiedschrijving. Niet alleen zou erfgoed de meest fundamentele aspecten van ons verleden buiten beschouwing laten, het concept zou ook geen kritische houding toelaten. Als weerwoord weerklonk hier en daar het verwijt dat Vlaamse academische historici in een ivoren toren zitten. Hun onderzoek zou te weinig relevant zijn voor de wereld buiten de universiteit.

Je zou denken dat deze discussie vandaag nog amper aan de orde is. Academici worden zich meer en meer bewust van het belang om historische inzichten te vertalen naar een publiek. Kijk maar naar initiatieven zoals het Instituut voor Publieksgeschiedenis. Ook zijn er zijn nog maar weinig historici die durven volhouden dat hun onderzoek volledig losstaat van maatschappelijke trends of de harde economische realiteit. En omgekeerd beseffen de meeste erfgoedwerkers vandaag maar al te goed dat het verleden meer moet zijn dan een ‘grabbelton’ voor frivole evenementen. Reflectie is al lang geen vies woord meer in de erfgoedsector. Initiatieven zoals E-land tonen aan dat de erfgoedsector wel degelijk bereid kan zijn om tijd te maken voor verdieping en discussie.

Zitten erfgoedwerkers en historici vandaag dan volledig op dezelfde golflengte? Blijkbaar niet. Het panelgesprek illustreerde krachtig dat er nog zeker steeds een spanningsveld bestaat tussen erfgoed en geschiedenis. Enkele oude pijnpunten leverden stof tot pittige stellingnames en dus een boeiende discussie. Een klassieker is nog steeds de tegenstelling tussen het belevingsgerichte karakter van erfgoed versus de analytische en verklarende benadering van de historicus. Een ander discussiepunt blijft de rol van het verleden in de huidige samenleving. Erfgoed wordt duidelijk ingeschakeld in een discours van (erfgoed)gemeenschapsvorming, terwijl geschiedenis er zich niet altijd toe leent om iedereen met elkaar te verzoenen. Het verleden kan soms heel erg verdelend werken.

Een wat verrassende en ook uitdagende vraag tijdens het panelgesprek was: wat is nu de meerwaarde van erfgoed? Oftewel: waartoe leidt dit allemaal? Het antwoord van Marc Jacobs was (al even verrassend) pragmatisch: erfgoed is een concept dat een breed publiek aanspreekt. Zolang het werkt, is het legitiem en kunnen we ermee uit de voeten. Die publieksgerichtheid van de huidige erfgoedbenadering genereert volgens mij ook een onmiskenbaar gunstig, democratisch effect. Erfgoed geeft aan iedereen de kans om ‘iets’ met het verleden te hebben, zij het als vrijwilliger, professional, bezoeker of deelnemer. En daarin ligt misschien wel de grootste meerwaarde van erfgoed.

Laat ons niet naïef zijn. Alles is tijdelijk, ook het huidige erfgoedbegrip. Meer dan waarschijnlijk zal er binnen tien, vijftien jaar een nieuw begrip stormenderhand opgang maken en zich in de plaats stellen van erfgoed. Maar laat ons ook hopen dat in dat toekomstige paradigma – hoe het er ook uit zal zien – de huidige, sterk publieksgerichte insteek kan gevrijwaard blijven. Het zou ongelooflijk jammer zijn mocht het verleden (opnieuw) het voorbehouden domein worden van een kleine groep academisch geschoolde historici.

Het panelgesprek toonde duidelijk aan dat het zinvol kan zijn om bij tijd en stond oude discussies op te rakelen. Niet om oude koeien uit de sloot te halen. Wel om zich (nog) sterker bewust te worden van de eigen rol in, en meerwaarde voor, de samenleving. Ik hoop dat vanuit E-land nog meer van zulke discussies zullen worden (her)opgestart. Want dit smaakte naar meer.