Kort samengevat:

• Vlaanderen is best rijk aan bedrijfserfgoed. Alleen is het vaak onbekend, zowel binnen het bedrijf als erbuiten.
• De bedrijfswereld heeft geen eenduidig aanspreekpunt voor bedrijfserfgoed. De samenwerking en ondersteuning vanuit de erfgoedwereld kan dus wat efficiënter. Erfgoedorganisaties en bedrijven spreken ook een andere taal en werken op een ander tempo, wat uitwisseling niet altijd makkelijk maakt.
• Er is momenteel in Vlaanderen geen proactief beleid rond bedrijfserfgoed. Daardoor gaat het vaak om lastminutereddingsacties zonder overkoepelend masterplan: welk bedrijfserfgoed is nu écht de moeite om te redden, en wat niet?
• Vergelijken we met onze onmiddellijke buurlanden en zelfs wat ruimer, dan wordt bedrijfserfgoed in Vlaanderen vrij weinig onderzocht en gevaloriseerd naar het breed publiek (bijvoorbeeld in advertenties). Er is weinig uitwisseling tussen bedrijfsarchivarissen. Erfgoed uit voedings- en bierbedrijven vormt hierop een uitzondering omdat deze sectoren authenticiteit en een lange traditie als troef uitspelen naar de consument.
• Het vraagt tijd om een vertrouwensband op te bouwen tussen bedrijven en erfgoedorganisaties.

Zweedse inspiratie

De twee volgende presentaties boden een inkijk in hoe er in Zweden omgegaan wordt met bedrijfserfgoed. Anders Sjöman, vicepresident communicatie van het Centrum för Näringslivshistoria, lichtte de werking van dit onafhankelijke Zweedse centrum voor bedrijfsgeschiedenis toe.

Sinds 1974 bewaart en ontsluit deze organisatie het erfgoed van Zweedse bedrijven zoals Carlsberg, Electrolux, H&M en SAAB. Ze doet dit vanuit een getrapte structuur. De vzw focust op de valorisatie van bedrijfsarchieven. Ze beheert, en wordt gefinancierd door, een commercieel bedrijf dat archiefruimte uitbaat en archiefconsultancy aanbiedt. Met de inkomsten van de commerciële activiteiten worden een dertigtal archivarissen, consultants, redacteurs, schrijvers en bedrijfshistorici tewerkgesteld. Het centrum heeft in totaal dus een drieledige werking:

1. Archiveren en bewaren. Zweedse bedrijven kunnen hun archiefmateriaal (tegen betaling) laten bewaren en ontsluiten in het centraal depot, net buiten Stockholm. Momenteel bewaart het centrum meer dan 7.000 bedrijfsarchieven, zowel analoog als digitaal. Bedrijven kiezen zelf of ze hun archief openstellen voor het publiek. Onderzoekers kunnen via de website een aanvraag voor inzage indienen. Daarnaast kunnen bedrijven ook beroep doen op ‘vliegende archivarissen’. Die geven advies over het bewaren en ontsluiten van bedrijfserfgoed in situ, dus bij de bedrijven zelf.
    
2. Opzoekwerk. Wil u als bedrijf een afbeelding uit uw archief gebruiken voor een advertentie? Of wil u naar aanleiding van een betwisting informatie opzoeken over de productie van een bepaald item? 'Using history to move forward': voor bedrijven wier archiefmateriaal in het centraal depot bewaard wordt, zoekt het centrum informatie op.
    
3. Redactiewerk. Bedrijven worden aangemoedigd om een history marketing strategy te ontwikkelen, namelijk hun erfgoed of historische context actief te gebruiken in functie van hun bedrijfsactiviteiten. Het centrum contacteert bedrijven dan ook proactief, bijvoorbeeld een aantal jaar voor een belangrijk jubileum: 'Make corporations (put a) value (on) their history'. Bedrijven kunnen beroep doen op het centrum voor de inhoudelijke en conceptuele uitwerking van een tentoonstelling, jubileumpublicatie, website, podcast, etc. Het centrum publiceert ook inspirerende voorbeelden op de website BizStories en publiceert een eigen tijdschrift, Företagshistoria.

Tony Nilsson, archivaris bij de bekende meubelgigant IKEA, lichtte toe hoe dit bedrijf zijn archief bewaart en gebruikt. Het archief vormt een onderdeel van het IKEA museum in Älmhult.

In het archief worden zo’n 300.000 ontwerptekeningen en meubelconcepten bewaard. Dat biedt bijvoorbeeld inspiratie om oude meubels opnieuw in productie te brengen, soms in een ietwat nieuwer jasje. Een mooi voorbeeld is de Strandmon fauteuil, geïnspireerd op een exemplaar uit 1951. Het archief speelt ten slotte ook een belangrijke rol in het versterken van de bedrijfscultuur, een belangrijk aspect van het IKEA-verhaal. Om vertrouwen op te bouwen met leveranciers en klanten wordt dan ook vaak teruggegrepen naar het verleden: om te tonen hoe het bedrijf zijn beloftes in het verleden nakwam, als vooruitspiegeling van hoe dat ook in de toekomst kan.

‘Records at risk’ bij de Ballast Trust

Na een korte pauze nam Kiara King het woord. Bij de Ballast Trust zet ze zich in voor het redden, sorteren en inventariseren van Schotse bedrijfsarchieven, met een nadruk op technische documenten. Ze schetste de werking van de Business Archives Surveying Officer. Deze post werd in 1977 ingericht om bij bedrijven surveys af te nemen over hun archief. Zo’n survey is geen uitgebreide inventarisatie, maar een eenvoudige, snel uit te voeren registratie van archiefmateriaal. Zo probeert men de meest waardevolle Schotse bedrijfsarchieven in kaart te brengen en te bewaren. Dat bewaren gebeurt liefst niet bij the Ballast Trust, maar bij een nationale of universitaire archiefinstelling. De Ballast Trust beschikt zelf enkel over een beperkte opslagruimte om materiaal tijdelijk te bewaren, te registreren en dan gebundeld over te dragen aan een geschikte archiefinstelling. Kiara King probeert de bedrijven zelf vooral bewust te maken van de waarde van hun erfgoed en ze te responsabiliseren.

De surveys van de Ballast Trust omvatten zowel remote surveys – bedrijven vanop afstand bevragen over hun archiefmateriaal, via een enquête en eventueel foto’s – als actieve surveys on site, waarbij medewerkers van de Ballast Trust naar de bedrijven trekken om zicht te krijgen op de archieven.

Aangezien de organisatie een beperkt team van drie medewerkers heeft, wordt er sterk ingezet op vrijwilligers en samenwerking met andere organisaties. Zo is de Ballast Trust partner van het UK Crisis Management Team, een netwerk van vrijwilligers dat zich inzet voor het bewaren van bedrijfsarchieven die in gevaar zijn in Engeland, Wales en Schotland. Het gaat om archieven van bedrijven die failliet gaan, overgenomen worden, verhuizen, etc. Het Crisis Management Team in Schotland kwam in de periode 2014-2020 bijvoorbeeld 25 keer in actie bij 'records at risk', wat in de helft van de gevallen resulteerde in de bewaring van het bedrijfsarchief. Een mooie verwezenlijking is de snelle interventie en redding van het enorme archief van Thomas Cook, de oudste reisorganisatie ter wereld die in 1841 werd opgericht.

Met het FIELDWORK-project wordt vanaf 2021 een nieuwe impuls gegeven aan het in kaart brengen van Schots bedrijfsarchief. Informatie uit oudere surveys wordt samengebracht en bedrijven met mogelijk interessante collecties worden opgelijst op basis van relevante publicaties, lijsten van de kamer van koophandel en bedrijfsnetwerken, etc. Zo werden er 214 nieuwe bedrijven geïdentificeerd voor mogelijke surveys; twee derde van deze bedrijven werd al gecontacteerd, 10% reageerde al. De ervaring leert dat er veel vertrouwen nodig is vooraleer bedrijven akkoord gaan met zo’n survey. Vaak worden bedrijven een aantal keer gecontacteerd vooraleer ze toezeggen. De ervaring die de Ballast Trust hier intussen mee heeft én de positie als centraal aanspreekpunt voor bedrijfsarchieven zijn daarbij doorslaggevend.

Duitse Gründlichkeit 

Dietrich Kuhlgatz, archivaris bij Bosch, sloot de voormiddag af. Hoe gaat Bosch om met zijn bedrijfsgeschiedenis en -erfgoed? Het zoekt een evenwicht tussen bewaring en het inzetten voor marketingdoeleinden. De eerste erfgoedreflex kwam er in 1936, naar aanleiding van de 50e verjaardag van het bedrijf. De volgende tien jaar ontfermde een archivaris zich over het bedrijfserfgoed. Na de Tweede Wereldoorlog verliet die het bedrijf. Het zou tot de jaren 1990 duren vooraleer het bedrijfserfgoed opnieuw professioneel beheerd werd. Vanaf dan werd het (opnieuw) als een waardevolle troef voor communicatie gezien.

De afdeling Historische Kommunikation laat nu het publiek, de klanten, leveranciers en eigen medewerkers mee proeven van het Bosch-erfgoed. Dat doet ze bijvoorbeeld door historisch beeldmateriaal te verwerken in hedendaagse communicatie, onder meer via socialemediakanalen en een blog op de Bosch-website, maar evengoed via geprinte brochures (gratis te verkrijgen via de website).

Na een fijne netwerklunch volgden er in de namiddag bezoeken aan verschillende soorten Antwerps bedrijfserfgoed:

• Twee aparte stukjes erfgoed bij Konhef, met enerzijds de didactische collectie technisch erfgoed (lifttechnieken) en anderzijds een in de kelders aangetroffen en blootgelegd stuk van de oude citadelmuur.
• De collectie Maritiem en Logistiek Erfgoed van Katoennatie.
• Biljarterfgoed van het familiebedrijf Thissen Biljarts.

Een boeiende dag vol inspirerende getuigenissen, die mogelijk nieuwe input en projecten oplevert voor het Vlaamse bedrijfserfgoed. 

Foto's: Preserving business history as a business – Anders Sjöman © Centre for Business History Stockholm. Foto's van de studiedag: © Luc Corthouts, ETWIE