1942. Het jaar van de stilte
Was u onder de indruk van Wil, de roman van Jeroen Olyslaegers over de moeilijke keuzes die een Antwerpse agent diende te maken tijdens WOII? Dan is 1942. Het jaar van de stilte van Herman Van Goethem verplichte lectuur. Over hoe beladen de geschiedenis voor de kleine mens kan zijn.
Een tweeluik
Romanschrijver Jeroen Olyslaegers baseerde zich grotendeels op het archief over de Jodenvervolging in 1942 dat Herman Van Goethem, historicus en rector van de Universiteit Antwerpen, bij elkaar zocht. En nu publiceert Van Goethem dus zelf de archiefstukken. Het boek is tegelijkertijd roman en historisch onderzoek, een uitermate boeiende combinatie, als parallelle werelden. De boeken kunnen als een tweeluik worden gelezen.
De geschiedenis krijgt een gezicht
Volgens Van Goethem was 1942 een sleuteljaar in de Tweede Wereldoorlog. Het machtsbastion van het Derde Rijk begon barsten te vertonen. De onzekerheid over een Duitse overwinning en het vestigen van een Nieuwe Orde groeiden. De grote verhalen over deze oorlogsperiode zijn ons allen – in grote lijnen – bekend. Maar het zijn de ‘kleine’ verhalen, in de eigen wijk of straat, in uw huis of dat van de buren, die écht indruk maken. Zij geven ‘de’ geschiedenis een gezicht, en maken haar persoonlijk. Als lezer kan je er niet onberoerd bij blijven. Een van de beste voorbeelden blijft het dagboek van Anne Frank. De blik die het tienermeisje wierp op haar eigen leven, ondergedoken en angstig maar toch vooral hoopvol, heeft de ‘collectieve kijk’ op WOII en de Holocaust ongelofelijk diep beïnvloed.
1942. Het jaar van de stilte is ook in dagboekvorm geschreven. Maar het grote verschil is dat we niet één meisje volgen, maar een zicht krijgen op het lot van honderden mensen die in Antwerpen woonden en met de politie in aanraking kwamen. Gewone mensen, die voor de kleinste ‘overtreding’ een proces-verbaal kregen, of die werden geregistreerd als ‘Jood’, met alle gevolgen van dien. Telkens opnieuw, bij elke nieuwe naam en elk gezicht, bij al die gezinnen met kleine en grote kinderen, moedige of zeer brave en plichtsgetrouwe mannen en vrouwen, hoop je als lezer dat ze het overleefd hebben. Dat ze er toch aan ontsnapten. Om dan negen kansen op tien in de lijst achteraan het boek, de datum van overlijden in een concentratiekamp of door zelfdoding terug te vinden.
Beladen geschiedenis met veel gezichten
Het is ronduit schokkend om te lezen hoe de macht in Antwerpen zich na WOII herstelde en hoe oorlogsburgemeester Leo Delwaide, die de Jodenrazzia’s mee had bevolen en georganiseerd, nog een succesvolle carrière als havenschepen uitbouwde. Met de Joodse gemeenschap smeedde hij eveneens sterke banden. Dat het Antwerpse stadsbestuur na het verschijnen van 1942 besloot om het ‘Delwaidedok’ om te dopen tot ‘Bevrijdingsdok’ is alvast een beslissing van groot symbolisch belang.
Maar tegelijkertijd legt het boek ook de verscheurende keuzes bloot die politieagenten moesten maken bij een razzia of een ander incident. Vanop een afstand van intussen 77 jaar, kunnen we ons vandaag de dag misschien verbolgen of verontwaardigd tonen over beslissingen van toen. Waarom was men niet ‘moediger’? Waarom was er van meet af aan geen massaal, georganiseerd verzet? Dat het allemaal net iets moeilijker was, blijkt trouwens ook sterk uit de roman van Olyslaegers.
Slow science in de stijl van een roman …
Na het lezen van 1942. Het jaar van de stilte, bekijk je Antwerpen en de straten waarin deze vreselijke terreur zich afspeelde nooit meer met dezelfde ogen. Het boek heeft een ingetogen en strakke stijl. De zinnen zijn afgewogen. Geen woord te veel of te weinig. Maar van zo een directheid dat het je door merg en been snijdt. Je kan er niet onbewogen bij blijven. De allure van een roman. Zeker. Maar laat ons niet vergeten dat het boek vooreerst historisch onderzoek van het hoogste niveau is.
Leve de noeste arbeid van de archivaris in Van Goethem (en zijn collega’s), die zich vanaf 2005 (!) toelegde op het uitpluizen van de politiearchieven. Hij omschrijft het zelf ergens als ‘slow science’ en betreurt dat veel historici omwille van publicatiedruk (veel publiceren op korte tijd) steeds minder archiefonderzoek doen. En intussen geeft hij veel academici, die uitmunten in het produceren van saaie, onleesbare teksten het nakijken.
Verplichte lectuur middelbare school
Dat dit boek maar snel verplichte lectuur voor de middelbare scholier wordt. En voor ons allen.
FARO werkt dit jaar sterk rond beladen erfgoed, conflict en meerstemmigheid. We organiseerden op 1 april 2019 in Extra City een kick-off rond het thema. Het verslag vindt u zeer binnenkort op de website.
Foto's:
- Wiki Loves Art in Kazerne Dossin, Mechelen. Romaine via Wikimedia Commons, CC BY-SA 4.0
- Spoorwegtoegang tot Auschwitz als muurfoto in Kazerne Dossin, Mechelen. DRG-fan via Wikimedia Commons, CC BY-SA 4.0
