In het geval van de digitale dataconservator van de VKC, is Matthias verantwoordelijk voor deze verschillende taken. Hierbij een poging tot opsomming:

• Ondersteuning bieden aan de collectieregistratoren. Matthias geeft dagdagelijks advies op de werkvloer; hij wijst de medewerkers op de gevolgen die bepaalde keuzes hebben. Bijvoorbeeld voor wat betreft het hergebruik van de data is het belangrijk, maar niet evident, dat er consequent en op een uniforme wijze gegevens worden geregistreerd.  
• Begeleiding van projecten binnen de VKC zelf: “We gaan de eigen websites volledig vernieuwen met Drupal. Dit is een proces waarin we planning en budgetten opstellen, websites uittesten,  terugkoppelen met leveranciers.”  
• Adviesverlening aan de partnermusea die zelf websites willen bouwen en nadenken over de structuur van de backend.  
• De ontwikkeling van de Datahub: “Hier moest ik van niets beginnen. PACKED vzw had een informatie-architectuur uitgewerkt op basis waarvan ik kon werken en waarmee ik naar leveranciers kon stappen. Ik maakte daarvoor ook een mapping om systemen op elkaar af te stemmen, processen uit te tekenen …”
• Deelname aan klankbord- en stuurgroepen, overleggen met collega’s van Erfgoedplus en Erfgoed in Zicht, en opvolging van de internationale tendensen en ontwikkelingen zoals Europeana, Cidoc, Lido Standaard om de vertaalslag naar de eigen context te kunnen maken.  

Het digitale beleid van de VKC

De VKC is zich de laatste jaren sterker gaan richten op de ontwikkeling van een digitaal beleid. Na het in kaart brengen van de noden en de digitale uitdagingen, ging Pascal Ennaert op zoek naar iemand die het digitale beleid van de VKC ook technisch zou kunnen uitbouwen.  

Pascal Ennaert licht toe: “De VKC is zich de laatste jaren veel meer gaan focussen op de digitale aspecten waarmee de musea van het samenwerkingsverband te maken krijgen. Toen ik als coördinator begon, waren er al plannen om een deelsite over James Ensor op te zetten maar de VKC was te weinig zichtbaar. Vandaar dat aan PACKED vzw werd gevraagd om een doorlichting te maken van het digitale databeleid van de VKC en de partnermusea. Dit resulteerde in een plan van aanpak waarbij de focus zeer sterk lag op de onderbouw of de backend. Rosemie Callewaert maakt steeds de vergelijking met een ijsberg met boven de waterspiegel slechts het zichtbare topje ervan en eronder de enorme berg zelf.

Het was essentieel om de museumdirecties ervan te gaan overtuigen dat ze eerst de onderbouw (het deel onder de waterspiegel) op punt zouden moeten krijgen vooraleer ze in de rest konden investeren. Als het onderliggende datasysteem op punt staat, ontstaan er mogelijkheden voor hergebruik door de musea zelf én voor de ontwikkeling van allerhande toepassingen voor andere gebruikers. Een sneeuwbal is beginnen rollen en die is niet meer gestopt, mede dankzij een fantastische samenwerking met PACKED vzw.

We hadden dan het plan van aanpak maar we moesten het dan natuurlijk nog gaan uitvoeren. En daarvoor moesten we een zeer specifieke expertise in huis halen. PACKED vzw had voor ons een functieprofiel opgesteld voor een ‘digitale dataconservator’ maar het bleek heel moeilijk om iemand te vinden. De meeste sollicitanten kwamen uit de bibliotheekopleiding maar hadden niet de vereiste technische kennis. Pas na twee jaar kwam ik per toeval Matthias, die ik al langer kende, tegen. Hij zag de job wel zitten.”  

Nood aan technische profielen en opleiding 

Pascal Ennaert gaat verder: “Trouwens, uit onze zoektocht blijkt gewoonweg dat er op de arbeidsmarkt te weinig mensen zijn die zowel voeling hebben met de museumwereld als voldoende technische vaardigheden hebben. Beide zijn erg belangrijk. Je moet dezelfde taal kunnen spreken en je moet weten wat een goede technische infrastructuur is. De museum- en erfgoedsector heeft dergelijke profielen nodig. Hoe vaak gebeurt het niet dat je je als museum maar wat laat wijsmaken door technici, gewoonweg omdat je niet goed genoeg kan inschatten wat de mogelijkheden of gevolgen zijn?”

Matthias Vandermaesen: “Bedrijven hebben doorgaans een beter aanbod en vaak tekenen studenten al een contract wanneer ze nog aan het studeren zijn. Het culturele veld vraagt specifieke domeinkennis die ze niet krijgen op de scholen. Het is ook moeilijk om geschikt personeel te vinden omdat er geen goede aansluiting is met de opleidingen in de hogescholen. Er bestaan wel vierjarige opleidingen Digital Humanities aan de Universiteit Gent en de KU Leuven, maar eigenlijk hebben we nood aan een eenjarige opleiding tot digitale dataconservator voor musea of bij uitbreiding de hele erfgoedsector. Het probleem blijft natuurlijk ook wel dat iemand dit soort job pas kan doen als hij of zij al behoorlijk wat ervaring heeft.”

Digitale competenties op de werkvloer

Het heeft ook te maken met de attitude van mensen die zou moeten veranderen: we hebben een shift nodig van ‘alwetendheid’ en het ‘oppotten’ van kennis naar het ‘delen’ van die kennis. Digitalisering zou nog veel meer als vanzelfsprekend moeten worden beschouwd. Het is niet alleen de technische kennis die nog ontbreekt. Het digitale zou als ‘filosofie’ moeten doordringen in de hele organisatie.

Momenteel roept men ons pas wanneer er een probleem is. Men maakt een tentoonstelling maar heeft onvoldoende de reflex om na te denken over de digitale aspecten ervan. Wat betekent dit voor de data en voor de gedigitaliseerde beelden? Wat betekent het voor onze website of voor de scenografie wanneer we QR-codes gebruiken? Deze reflecties gebeuren zelden tijdens het proces van een productie. Iemand doet het wetenschappelijk onderzoek en maakt de tentoonstelling. En er is geen tijd meer voor de digitaliseringsaspecten.”

Matthias Vandermaesen: “Het gebrek aan digitale competenties in huis heeft niet alleen te maken met de moeilijke instroom vanuit het onderwijs. Het is ook een generationele kwestie. In de meeste development bedrijven werken jonge mensen terwijl het kaderpersoneel in musea doorgaans iets oudere mensen zijn. Deze mensen zetten het beleid uit en nemen de beslissingen.”

“Natuurlijk, collecties en collectiebeheer vormen het kennisdomein van musea. Digitalisering is en blijft een tool, een middel om kennis te gaan delen binnen dat kennisdomein. Maar het is een feit dat er op een zeer korte tijd een technologische revolutie is gebeurd waardoor het moeilijk is om op technisch vlak te blijven volgen. Het is dan ook onmogelijk om ‘alles’ te doen en op te volgen. Vandaar dat mensen die met collecties en ‘inhoud’ bezig zijn, het technische doorgaans uitbesteden aan bedrijven. En dat is een probleem. Het digitale wordt losgeknipt en dat is een grote handicap. Door een gebrek aan deze kennis is het bijvoorbeeld moeilijk praten met technische leveranciers. Vandaar dat het ook zo belangrijk is om die technische kennis ook in huis te hebben zodat je zelf kan spelen met software, kan testen en kan programmeren om te zien of iets werkt of niet.” 

Een digitale attitude is het begin

Er is dus veel nood aan technische en digitale competenties. Mits voldoende budget zouden er in principe functieprofielen kunnen uitgeschreven worden voor technische medewerkers. Misschien verrassend, maar volgens Matthias en Pascal is het technische verhaal au fond geen probleem. Het echte probleem is het ontbreken van de digitale attitude.

“Te weinig organisaties stellen zich de vraag: wat kan digitalisering concreet voor ons betekenen? Hoe kunnen we middelen op een pragmatische manier inzetten en maximaliseren voor ons doelpubliek en een maatschappelijke relevantie krijgen? Organisaties denken te snel en te vaak dat ze van nul moeten vertrekken bij een digitale strategie en dat ze het niet kunnen betalen. Als men zich bewuster zou zijn van de mogelijkheden zou men inzien dat je zelfs met beperkte middelen en ongeacht de grootte van de organisatie, een digitale strategie kan ontwikkelen. Het komt erop neer dat organisaties er zelf een prioriteit van zouden moeten maken. Kortom, niet alleen op het einde van het denkproces, maar digitaal denken vanaf het begin.”

Een digitale attitude hebben, is essentieel en een belangrijk begin. Matthias en Pascal benadrukken wel dat het werk aan ‘de onderbouw’ (de backend) of de onderliggende digitale systemen een arbeidsintensief traject is, dat erg onderschat wordt, ook door de Vlaamse overheid. De technische ontwikkeling, het verbinden van de verschillende databanksystemen in Vlaanderen, privacy en auteursrechten issues, noem maar op: er komt ongelofelijk veel bij kijken om een genetwerkte, digitale onderbouw te realiseren. In het digitale verhaal speelt dus zeker het principe van de geleidelijkheid: eerst werken we aan de onderbouw van de ijsberg en dan werken we verder aan de rest. En het vraagt dus tijd. Matthias heeft op korte tijd heel veel werk verzet. De mensen in de sector weten dat, maar tegelijkertijd is zijn werk onzichtbaar. Ik hoop dan maar dat de overheid zijn werk ook naar waarde schat.”

De toekomst? Veranderen musea?

Op de vraag of de museumwereld verandert en ‘digitaler’ wordt, antwoorden Matthias en Pascal aarzelend positief.

Matthias: “De laatste jaren zetten musea meer in op digitale communicatie, met hun websites en sociale media. De VKC is als organisatie veranderd en is veel meer een organisatie geworden die gericht is op de digitale aspecten van het museumbeleid. Maar voor musea blijft het moeilijk om volop in te zetten op het digitale. Musea hebben immers een veelvoud aan uitdagingen. Ze moeten grote tentoonstellingen organiseren, aanvullende financiering zoeken, tegemoet komen aan eigentijdse, maatschappelijke verwachtingen, maar kunnen noch de nodige middelen noch de nodige mensen vrijmaken om het waar te maken. Het digitale beleid komt hier ook nog eens bij. Het zal de komende jaren zoeken worden naar manieren om samen te werken om op digitaal vlak toch (grote) stappen vooruit te zetten.”  

Pascal: “Het voorbeeld van het Metropolitan Museum in New York toont ook aan hoe kwetsbaar een digitaal beleid nog steeds is. Dit museum is voor ons een toonvoorbeeld op digitaal vlak met een uitgekiende digitale strategie. Dit jaar zetten ze 370.000 beelden online. Maar het MET kreeg dit jaar ook te maken met zware besparingen. Dat is spijtig genoeg een aanleiding om het hele digitale beleid in vraag te stellen. Er zou teveel budget naar digitalisering zijn gegaan waardoor er budgettaire problemen zijn ontstaan. Dit is een negatieve tendens, die zelfs zou kunnen leiden tot een soort ‘contrareformatie’ voor wat het digitale betreft: voor sommige organisaties zou dit spijtig genoeg een reden kunnen zijn om het digitale opnieuw af te zweren en ‘terug’ te keren naar tentoonstellingsproducties zonder meer.

Matthias: “Alsof ‘terugkeren’ mogelijk is. Kijk naar het dagdagelijkse leven van mensen. Het digitale dringt door in de hele samenleving. Artificiële intelligentie maakt opgang, enzovoort. Musea kúnnen er gewoonweg niet aan voorbij gaan en zouden er meer dan ooit op moeten inzetten.”

Foto's:

• The Picture Lover van Henri de Braekeleer, Wikimedia Commons via By Rob van Hegelsom - Own work, CC BY-SA 4.0
• Wordcloud. Flickr, AJC1, CC BY-SA 2.0
• Iceberg! Flickr, Christopher Michel, CC BY 2.0
• Students Working in Mechanics and Engineering, Durban Technical Community Museum College, 1972. Flickr, Digital NC, CC BY-NC-ND 2.0
• Generations. Flickr, Juan Gómez, CC BY-NC-ND 2.0
• Generations. Flickr, Blaine O'Neill, CC BY-NC 2.0