Welk soort vertekeningen maakt ons brein? En hoe kunnen we daar tijdens een mondelinge-geschiedenisproject rekening mee houden?

Bij wijze van voorproefje neem ik u alvast mee in de wondere wereld van het criminologisch onderzoek. Daar gebruikt men een goede kennis van de werking van ons geheugen om bevragingen van getuigen te optimaliseren. Ik las onlangs enkele artikels die heel wat inspiratie bieden voor mondelinge geschiedenis. Ik haal er, speciaal voor u, enkele rode draden uit.

Hoe slaat u informatie op?

Stel, u bent getuige van een beroving. Terwijl u nog staat te trillen op uw benen, moet u een getuigenverklaring afleggen.  En dan moet u in uw geheugen gaan graven: wat heeft u nog onthouden? Wat gebeurde er nu precies?

In de eerste plaats is het belangrijk om te weten dat de informatie via verschillende kanalen is binnengekomen: u heeft zaken gezien, gehoord, geroken. Al die fragmentjes moet u nu in elkaar zien te puzzelen. Dat komt neer op het actief opslaan en coderen van deze elementen. U slaat op waar u op het moment zelf aandacht voor had. Daarbij selecteert u onbewust op basis van wat u al eerder wist (uw semantische geheugen). En dat kan nogal verschillen:

• In een bedreigende situatie zoals een overval vernauwt de focus vaak en dus ook de registratie: u kunt zich bijvoorbeeld alleen het wapen herinneren.
• Een emotionele context kan er echter ook voor zorgen dat u juist heel veel vastlegt (denk bv. aan de aanslagen van 11 september 2001). Dat noemen we dan een flashbulb memory.
• In een gebruikelijke routineuze context neemt u niet altijd weer wat nu juist de verschillen zijn (zo komt het bijvoorbeeld dat ouders hun kind in de auto vergeten, omdat ze normaliter de baby niet naar de crèche moeten brengen).

Het geheugen als tool voor het hier en nu

Het geheugen is geen teletijdmachine of filmcamera, maar is ontworpen als een handig instrument om vandaag goede beslissingen te nemen. De opgeslagen informatie moet u immers helpen om het heden te begrijpen en te anticiperen op wat er nog komt. Het geheugen dient helemaal niet om accuraat achterom te kijken. En dat maakt het ook kwetsbaar. Een paar voorbeelden.

• Mensen nemen gemakkelijk suggesties over en gaan die als een deel van hun geheugen ervaren.
• We herinneren ons vaak dingen die aansluiten bij wat we al kennen − en dat kan dus ook gaan over aannames die we al hadden. Dit fenomeen staat bekend als confirmation bias.
• Mensen 'steken elkaar aan' met verhalen: sociale beïnvloeding. Bv: verschillende mensen die klacht indienen en met elkaar praten kleuren hun verhaal bij 'zodat het klopt'.
• Retrospectief bijkleuren omwille van overtuigingen en gevoelens. Mensen herschrijven het verleden zodat het aansluit bij hun huidige gevoelens.
• Verkeerde toewijzing: we kunnen een herinnering koppelen aan een verkeerde bron, omdat die bij nader inzien betrouwbaarder leek.

De vraagstelling is dus heel belangrijk, want een suggestie is snel gemaakt en kan ervoor zorgen dat mensen zich iets herinneren dat niet heeft plaatsgevonden. Wil u daar eens een straf voorbeeld van zien? Bekijk dan deze video over het Lost in Mall-experiment, waarbij heel veel mensen zich plots herinnerden dat ze als kind de weg kwijt waren in een winkelcentrum: enkel en alleen omdat de suggestie zo sterk was. 

Welke vragen kunnen we dan best stellen?

Onderzoek naar ondervragingen van getuigen in een juridische context, geeft ons de volgende tips:

• Getuigen herinneren zich niet alles in één keer, ze moeten worden ondersteund met verschillende soorten ophaalaanwijzingen: het is daarom belangrijk om verschillende ingangen (zicht, gehoor …) te gebruiken, meerdere keren te bevragen en te variëren met vragen.
• Hoe opener de vraag, hoe accurater het antwoord vaak is.
• Getuigen laten 'leeglopen' werkt het beste: laat hen vertellen wat ze weten zonder teveel tussen te komen of bijvragen te stellen.
• Geheugenbevorderende technieken toepassen helpt:
  • Laat getuigen zich terugplaatsen in de context. Dit kan bv. ook door hen een tekening te laten maken.
  • Wees alert voor gerichte concentratie: zorg voor weinig afleiding.
  • Opvallend: als getuigen de ogen sluiten herinneren ze zich veel meer!

Tegenstrijdigheden en inconsistenties zeggen op zich niets over de onbetrouwbaarheid van een getuige. Ons geheugen kan een ander antwoord geven als we een ander vraagspoor volgen. En hou er rekening mee dat heel zekere herinneringen toch onjuist kunnen zijn!

Meer weten? 

Duik in deze drie artikels:

• I. Wessel en G. Wolters, Het geheugen van getuigen: herinneren, vergeten en vergissen in: P. J. van Koppen, J. W. de Keijser, R. Horselenberg, & M. Jelicic (editors), Routes van het recht: over de rechtspsychologie, p. 493-511. Den Haag: Boom Juridisch, 2017.
• R. Horselenberg en A. Vredeveldt, Het interviewen van getuigen in: P. J. van Koppen, J. W. de Keijser, R. Horselenberg, & M. Jelicic (editors), Routes van het recht: over de rechtspsychologie, p. 513-525. Den Haag: Boom Juridisch, 2017.
• Ook heel interessant: D. L. Schacter, Seven sins of memory, an update (2022).