Hoe inventariseert u kunstgerelateerde archieven?

Hebben kunstgerelateerde archieven specifieke aandachtspunten qua inventarisatie, in vergelijking met andere persoons-, bedrijfs- of verenigingsarchieven? In de voormiddag gingen vijf sprekers hierop in, elk vanuit een andere invalshoek.

Jan Stuyck (Centrum Kunstarchieven Vlaanderen) zoomde in op de uitdagingen van kunstenaarsarchieven en nalatenschappen van kunstenaars in Vlaanderen en Brussel. Er is eerst en vooral een grote diversiteit aan archiefmateriaal: papieren archieven maar ook textiel, voorwerpen, creaties, installaties, etc. Hoe archiveer je een performance? Archiefzorg is bovendien geen prioriteit; kunstenaars zijn vooral bezig met hun artistieke praktijk en zien hun archief als iets dynamisch, waar ze regelmatig nog mee werken en op ingrijpen. Hoe maak je in die context een onderscheid tussen het archief en het oeuvre van een kunstenaar?

Collyn Verlinde en Joëlle Depovere (Provinciaal Archief West-Vlaanderen) spraken over de verwevenheid van het PMMK-archief en dat van Willy Van den Bussche. Hoe inventariseer je een museumarchief, en dat van de museumdirecteur en conservator? Voor het PMMK-archief vertrok Collyn van een model archiefschema opgemaakt door Elise De Wilde tijdens haar stage in het Provinciaal Archief, aangevuld met het rubrieksysteem van het PMMK. Er werd ook vergeleken met onder meer de selectielijsten voor steden en gemeenten. Voor het museumdeel van het Willy Van den Bussche-archief baseerde Joëlle zich op het PMMK-archief, dat anderhalf jaar ervoor werd geïnventariseerd. Voor het ‘privé-archief’ keek ze naar andere persoonsarchieven. Sommige rubrieken – zoals ‘Engagement’ – werden behouden maar kregen een andere invulling. De brieven vormden samen met documentatie/onderzoek een extra uitdaging omdat de opdeling privé en museum vaak erg flou is. Werd een brief naar Willy Van den Bussche verstuurd in zijn functie van museumdirecteur, conservator, Permeke-kenner? Gaat het om documentatie die hem toegestuurd werd? Of onderzoek dat hij zelf verrichtte, in functie van een tentoonstelling, of eigen publicatie?

Jeroen Cornilly (Letterenhuis) gaf een inkijk in de archieven van twee kunstcritici – Maurits Bilcke en Michel Seuphor – waarbij kunstenaarsdossiers als toegangen op deze archieven gebruikt worden. Die bevatten immers informatie over veel verschillende kunstenaars. En onderzoekers zijn vaak op zoek naar informatie over één kunstenaar. Daarom ontsluit het Letterenhuis deze archieven op kunstenaarsdossiers, omdat de archieven zo ook opgebouwd werden. In de databank wordt een authority record per persoon aangemaakt, zodat een onderzoeker een overzicht krijgt van de verschillende archieven waarin de kunstenaar aan bod komt. Het gaat zowel om brieven, publicaties, foto’s en affiches maar ook om zogenaamde ‘grijze literatuur’ zoals catalogi en folders. Dit laat ook toe om kunstenaars met elkaar te linken, en netwerken in kaart te brengen.

Hendrik Defoort sloot het voormiddagprogramma af met een reflectie over de kunstenaarsarchieven in de universiteitsbibliotheek van Gent. Die zitten op het snijvlak tussen de Gandavensia en de archiefcollectie. Het gaat bijvoorbeeld om archieven van de Société de Beaux-Arts de Gand, maar evengoed om het archief van Raoul De Keyser. Voor nieuwe aanwinsten worden de criteria van het collectieplan strikt gevolgd. De Boekentoren neemt ook enkel archieven op die het in volle eigendom krijgt, en die een onderzoeksgarantie hebben. De bibliotheek werkt immers nauw samen met de onderzoeksgroep Kunst in België sinds 1945 (KB45) voor de ontsluiting van en onderzoek op de kunstenaarsarchieven. Het archief van Raoul De Keyser is bijvoorbeeld via een eenvoudige PDF-inventaris toegankelijk. Studenten van de UGent metadateren het archiefmateriaal aanvullend op een dieper niveau. De ontsluiting gebeurt veelal op stukniveau, vanuit de bibliotheeklogica, en niet vanuit de typische hiërarische archiefboom. Daarbij is context essentieel: refereren en linken zodat de context van het kunstenaarsarchief behouden blijft.

Paneldebat over het waarderen van archieven

Tijdens de netwerklunch kregen de deelnemers een rondleiding in Mu.ZEE door curator Mieke Mels, met een focus op de collectiepresentatie en het archiefonderzoek dat daaraan te pas komt. Nadien was er een paneldebat over het waarderen van archieven. Waardering is niet nieuw in de archiefsector. Bij de verwerving van archieven of de opmaak van archiefselectielijsten weegt de archivaris af welke archieven of archiefstukken voldoende waardevol zijn om permanent te bewaren.

Maar waardering krijgt ook in de cultureel-erfgoedsector aandacht. Het Burra Charter (1979) introduceerde de cultural signifance of culturele betekenis van erfgoed, als een analyse van de esthetische, historische, wetenschappelijke, sociale of spirituele waarde van erfgoed. Vanaf 2017 zijn er in Vlaanderen heel wat pilootprojecten over waarderen, zowel in musea als archieven. Welke tips over het waarderen van archieven kunnen we meenemen uit deze waarderingstrajecten? Daarover gingen volgende panelleden in gesprek, onder leiding van Anne-Cathérine Olbrechts (FARO): Frank Scheelings (voormalig coördinator CAVA en opleidingshoofd Manama Archivistiek: Erfgoed en Hedendaags Documenbeheer), Isabelle Verheire (Diensthoofd Provinciaal Archief West-Vlaanderen), Florian Daemen (Archivaris AMVB en voormalig projectmedewerker Waarderen van kabinetsarchieven Archiefpunt) en Ann Deckers (coördinator collectie Fotomuseum Antwerpen). 

Een aantal inzichten:

• Waarin verschilt traditionele waardering van archieven met de cultureel-erfgoedbenadering? De traditionele waardering van archieven focust op selecteren: wat gooien we weg? Bij de cultureel-erfgoedbenadering is er ook sprake van selecteren, maar dient waarderen vooral als basis voor het collectieplan, de publiekswerking, het blootleggen van onderzoekspotentieel, het bepalen van prioriteiten voor behoud en beheer, etc. Waardering vanuit cultureel-erfgoedoogpunt gaat dieper dan ‘pure’ archiefwaardering en  -selectie. Isabelle deelt haar ervaring vanuit de selectiecommissie voor lokale besturen. Daar wordt bijvoorbeeld bepaald welke archiefbescheiden moeten bewaard worden, omdat ze bestuurlijk-administratieve waarde hebben, of mogelijk cultuur-historische waarde. Bij een cultureel-erfgoedwaarderingstraject wordt veel gedetailleerder aangegeven voor welk soort onderzoek die archiefbescheiden kunnen gebruikt worden. Terwijl archivarissen traditioneel alleen waarderen en selecteren, gebeurt dit in cultureel-erfgoedprojecten vaker in interdisciplinair groepsverband.
   
• Een interdisciplinaire klankbordgroep is belangrijk om tot een goede waarderingslijst te komen. Door verschillende partijen samen te brengen, krijgt u verschillende perspectieven over het archief. Bij de waardering van kabinetsarchieven konden kabinetsmedewerkers en onderzoekers bijvoorbeeld andere kennis aanreiken dan de archivarissen. Deze denkwijze sluit aan bij het werk van de Nederlander Paul Klep. Die benadrukt dat archiefselectie niet enkel door archivarissen mag gebeuren – op basis van bestuurlijk-administratieve waarde – maar dat selectie en waardering ook de cultuur-historische waarde van archief in rekening moet brengen en daarom ook ‘externe materiedeskundigen’ moeten betrokken worden. De verschillende partijen moeten een gelijkwaardige positie hebben. Daarom is er een neutrale partner nodig als moderator.
   
• Waardering is erg tijdsintensief. In dit project werden er bijvoorbeeld drie waarderingssessies van een hele dag én één halve dag georganiseerd. Daarnaast waren er nog verschillende beperkte online sessies met de experts die niet aanwezig konden zijn. Daarom is het belangrijk om uw doel vooraf goed te bepalen. Waardeert u om het onderzoekspotentieel van het archiefbestand te bepalen? Om een archief af te toetsen aan uw collectieplan en bewaarbeleid? Om uw collectiebeleid te actualiseren of uw collectie te rationaliseren? Om ‘waarderingsmoeheid’ te vermijden moet u een evenwicht vinden tussen de tijd die de leden van de klankbordgroep hiervoor willen vrijmaken en wat u eruit wil halen.
   
• Op welk niveau waardeert u een archief?
  • Een archief kan in zijn geheel gewaardeerd worden. Dan waardeert u eigenlijk vooral de archiefvormer. Dit kan voor de eigenlijke verwerving, wanneer een archief net binnengekomen is, etc. Het doel is hier bepalend. U krijgt een algemeen idee over de omvang en de soorten stukken in het archief.
  • Bij waardering op reeksniveau maakt u een lijst met alle types of soorten archiefstukken die aangetroffen worden, en noteert u de verschillende waardes. De reeks kan bijvoorbeeld interessant zijn voor onderzoek, educatief gebruik, publiekswerking, etc. Dit gaat verder dan een selectielijst en gebeurt wanneer u met het archief aan de slag gaat. Bepaalde reeksen kunnen immers dezelfde naam hebben, maar kunnen inhoudelijk volledig anders ingevuld zijn in verschillende archieven.
  • Waardering op stukniveau is zeer tijdsintensief. Bij persoonsarchieven kan dit nuttig zijn, omdat ze soms zeer chaotisch opgebouwd zijn. Bij meer uniforme reeksen is waardering op stukniveau minder nuttig, omdat er heel gelijkaardige stukken zullen teruggevonden worden.
     
• Is waardering tijdsgebonden? De Australische methodiek Significance – a guide to assessing the significance of cultural heritage objects and collections stelt dat je waardering elke 10 jaar zou moeten herhalen. Wat waardevol is, varieert immers doorheen de tijd. Gezien het tijdsintensieve karakter, is herhaalde waardering echter niet altijd mogelijk of wenselijk. Het is daarom belangrijk om een waardering voldoende te documenteren. Zo kan in de toekomst achterhaald worden waarom en hoe bepaalde beslissingen genomen werden.