Vanuit cultureel-erfgoedperspectief koppelen we het begrip ‘dekolonisatie’ immers vaak ‘los’ van het eerder letterlijke ‘politiek dekoloniseren’, ofwel het onafhankelijk worden van een kolonie van de kolonisator. Veel meer gaat het dan om het dekoloniseren van gedachten, attitudes en diep ingesleten (wan-)verhoudingen tussen mensen van kleur en witte mensen. Erfgoed is daarbij dan vaak een trigger. Zoals bij de discussies over standbeelden, die een koloniaal of slavernijverleden verheerlijken. 

De grootse symboliek van erfgoed

Standbeelden-kwesties laten het symbolische belang van erfgoed zien voor en in een samenleving. Maar het is toch ‘slechts’ een beeld? Nee, dus. Het beeld is eerder de materiële uiting van een waaier aan betekenissen en gevoelens van personen of gemeenschappen. Dat kunnen warme gevoelens zijn aan een persoon (zoals ter nagedachtenis van Anne Frank in Amsterdam). Maar net zo goed kan het gaan om gevoelens van afkeer, haat en pijn. Dat is toch alleszins het geval bij het standbeeld van Edward Colston (1636-1721), dat jarenlang een plek had in de binnenstad van Bristol. Maar dat op 7 juni 2020 letterlijk van zijn voetstuk werd gehaald door vier jonge mannen. Het begin van een intens debat over dekoloniseren van erfgoed én musea. 

Wat gebeurde er in Bristol? 

Reacties op het neergehaalde beeld?

Het neerhalen van het standbeeld veroorzaakte een schokgolf in Bristol, die nazinderde in het Verenigd Koninkrijk én in het buitenland. In de (internationale) pers werd fel gedebatteerd. Wat dreef deze jonge mensen? Was het terecht om tot zo’n actie over te gaan? En tot slot, wat moest er nu met het beeld gebeuren? Want ja, hoewel het beeld dus terug uit het water werd opgevist, was het wel degelijk de vraag wat de stad ermee aan moest. ‘Gewoon’ herstellen en opnieuw op de sokkel in de openbare ruimte plaatsen, was onmogelijk. 

Het lokale politieke bestuur, bevoegd voor het erfgoed, besefte dat het niet over één nacht ijs kon gaan. De kwestie beroerde zoveel mensen en wekte zoveel meningen en emoties los dat het zeer belangrijk was om dit op een heel serene en zelfs ‘apolitieke’ manier aan te pakken. Pittig detail: de burgemeester van Bristol is zelf van kleur en kon dus veel begrip opbrengen voor de actie. Maar net omwille van zijn betrokkenheid was het essentieel om zo ‘neutraal’ mogelijk te handelen.

Het museum organiseerde een participatief proces 

Tijdens de workshop in het stadsmuseum M Shed kregen we het hele verhaal. Bijzonder inspirerend voor erfgoedorganisaties en beleidsmakers is dat dit museum een sleutelrol kreeg bij het behandelen van de vraag wat er nu met dit neergehaalde standbeeld en zijn sokkel moest gebeuren. 

In nauwe samenwerking met de stadsdiensten en een speciaal daarvoor aangestelde History Commission, ontwikkelde M Shed een bevraging. Het doel daarvan? Een helder beeld krijgen van de opinies en perspectieven die bij de bevolking van Britstol leefden. Boeiend is dat de waarden fairness, inclusieve participatie, transparantie en evidence-based decision making expliciet bij de survey werden geformuleerd.

Het standbeeld werd – liggend – getoond in het museum zodat mensen de tijd konden nemen om erover na te denken. Dat bezoek verliep met mondjesmaat. Het was immers volle covidtijd. Museummedewerkers stonden de bezoekers bij, om vragen te beantwoorden maar ook om te helpen wanneer de emoties oplaaiden. Sommige mensen werden heel boos omdat het standbeeld was neergehaald (en niet meer rechtstond), anderen waren dan weer heel blij of verdrietig omdat het een symbool was voor leed. Uiteindelijk vulden 14.000 mensen de survey in. 

Hier kunt u het rapport van de bevraging downloaden en lezen. Een opvallende conclusie was dat jongere mensen veel sterker achter het neerhalen van het beeld stonden. Oudere mensen dachten daar anders over. Meer nog dan afkomst en sociaal-economische factoren, speelde leeftijd dus een determinerende rol. Een andere bevinding was dat vrouwen veel meer voorstander waren dan mannen. Maar in totaal vonden vijf op acht mensen het een goede zaak dat het beeld was neergehaald. Volgens vier op vijf mensen diende het beeld in een museum te worden tentoongesteld. De sokkel, die veel te zwaar was om te verplaatsen, staat overigens nog steeds in de stad. Uit de bevraging bleek dat die zou kunnen gebruikt worden in artistieke interventies in de openbare ruimte. 

Wat nu? 

Intussen zijn we twee jaar verder. Het lokale bestuur heeft de aanbevelingen ter harte genomen. Het standbeeld zal worden tentoongesteld in het M Shed Museum. Vraag is nu hoe het zal worden gepresenteerd. Niet rechtopstaand, wel liggend. Op die manier verliest het enigszins zijn monumentaliteit en hoeven bezoekers niet naar boven te kijken, wat gelijk zou staan met het tonen van ontzag: de toeschouwer is immers kleiner, en voelt zich mogelijks ook kleiner. Ook zal het museum veel aandacht besteden aan het weergeven van de contexten zodat toekomstige bezoekers de beladen betekenissen van het beeld meekrijgen.

Toen we in het museum op bezoek waren, gaven de medewerkers nog mee dat er uit de bevragingen nóg heel veel materiaal te halen valt. Ook daar zullen ze nog mee aan de slag gaan. Een aanbeveling is om rond de sokkel in de stad een plek van dialoog en ontmoeting te maken. Aan de stad wordt aanbevolen om ook in de toekomst op een transparante, participatieve manier om te gaan met de bevolking wanneer erfgoed gecontesteerd wordt. 

Hoewel het slechts een workshop van één dag was, was die zeer waardevol en leerzaam. Ik ben dan ook dankbaar dat NEMO deze kansen biedt en het is dus de moeite voor museum- en erfgoedwerkers om hun workshop- en congreskalender in de gaten te houden. De begeleiding door Roshi Naidoo, auteur van o.a. The Politics of Heritage (2005) was ook zeer inspirerend. 

Meer lezen of doen?

• In 2018 publiceerde cultuurkritisch tijdschrift Rekto:Verso het thema-dossier 'Dekoloniseer', dat online raadpleegbaar is. 
• J. Littler & R. Naidoo (eds), The Politics of Heritage. The Legacies of ‘Race’. London and New York, Routledge, 2005.
• Op donderdag 27 oktober 2022 organiseert het nieuwe MINO Art Space-initiatief een gespreksavond over het dekoloniseren van musea, n.a.v. de heropening van het KMSKA. Ook dit belooft een boeiende avond te worden. Zie hier voor meer informatie.

Raadpleeg zeker ook FARO’s Erfgoedwijzer om meer te weten te komen over de standbeeldenkwesties en ontdek manieren om hiermee om te gaan. 

In faro | tijdschrift over cultureel erfgoed verschenen de voorbije tijd enkele interessante bijdragen en dossiers over het thema. Zie onder meer:

• K. D'hamers en E. Doesselaere, 'Van hun sokkel getrokken. Controversiële standbeelden onder vuur' in: faro, 13(2020)3, p. 6-11.
• Dossier 'Meerstemmigheid en conflict' in: faro, 12(2019)3.

Tot slot kunnen we u ook volgende blogs aanraden:

• K. D'hamers, Please, I can't breathe
• Id, Wat met omstreden standbeelden?
• Id, Black Lives Matter zet Britse musea aan tot acties
• Id, Stemmen over standbeelden

Foto's: © FARO / Tot slaaf gemaakte mannen werken op het land, ca. 1850. Publiek domein via Rijksstudio / Het standbeeld van Edward Colston in M Shed, Bristol. Adrian Boliston via Wikimedia Commons, CC BY 2.0