Voor veel beschreven cultureelerfgoedobjecten ontbreekt een heldere rechtenstatus. Dat bemoeilijkt hun online ontsluiting en hergebruik. In DO IT! begeleidt meemoo organisaties om met de Publiekdomeintool zoveel mogelijk materiaal als publiek domein te identificeren en waar het kan verrijkte data op te nemen in hun beheersystemen. We nemen ook data over vervaardigers van erfgoed op in Wikidata. Andere collectiebeheerders kunnen zo efficiënter de rechtenstatus op hun collectiestukken bepalen.

Het cultureel erfgoed dat het gemakkelijkst online kan worden ontsloten en voor vrij hergebruik ter beschikking gesteld, is erfgoed waarop geen auteursrechtelijke bescherming rust. Het cultureelerfgoedveld is zich daarvan bewust en dat resulteert in een groeiende aandacht voor goede rechtendocumentatie. Toch bewaren collectiebeherende instellingen nog veel erfgoed waarvan de rechtenstatus niet gekend of gedocumenteerd is. Dat is begrijpelijk. Niet elke collectiemedewerker is thuis in de complexe materie van intellectuele eigendomsrechten. En zelfs met de nodige kennis is het een tijdrovende klus om voor elk collectiestuk één per één te bepalen of de auteursrechtelijke bescherming verstreken is en het in het publiek domein is.

Hierdoor is heel wat gedigitaliseerd cultureel erfgoed vandaag niet optimaal (online) ontsloten. Er is veel cultureel erfgoed dat niet of restrictief ontsloten wordt omdat niet is bepaald/gedocumenteerd of het auteursrechtelijk beschermd is. Tegelijkertijd is bij gedigitaliseerd cultureel erfgoed dat online ontsloten wordt, niet altijd duidelijk of er (nog) een auteursrechtelijke bescherming op rust. Dat creëert juridische risico’s, niet alleen voor de instelling die het materiaal ontsluit maar ook voor de hergebruiker ervan.

Cultureel erfgoed waarop geen auteursrechtelijke bescherming (meer) rust, behoort tot het publiek domein. Het is het meest voor de hand liggende erfgoed voor online ontsluiting én de realisatie van een opendatabeleid. Als culturele instellingen hun erfgoedcollecties waarop geen auteursrechtelijke bescherming (meer) rust vrijgeven onder een gepaste rechtenverklaring, is het voor de hergebruiker duidelijk wat hij met dat erfgoed mag doen. Bovendien is het gamma van wat hij ermee mag doen zeer breed. Hij mag het zonder toestemming o.m. kopiëren, veranderen, verspreiden en uitvoeren, zelfs voor commerciële doeleinden. Hoe minder juridische beperkingen er zijn, hoe groter de hergebruikmogelijkheden zijn.

Meemoo helpt organisaties om het 'laaghangend fruit' van erfgoed in het publiek domein te plukken en zo maximaal in de meest diverse contexten te ontsluiten. Naast diverse vormingsmomenten over intellectuele eigendomsrechten ontwikkelden we in 2020 op vraag van het departement CJM ook de Publiekdomeintool. Deze tool laat sinds begin 2021 collectiebeheerders toe om op een semi-automatische manier stukken uit hun collectie te identificeren die tot het publiek domein behoren. Wie de tool de afgelopen tijd testte of gebruikte, is er erg tevreden over. Spijtig genoeg blijft de groep gebruikers zeer klein. Er blijken voor vele collectiebeherende instellingen nog drempels te zijn om daadwerkelijk met de tool aan de slag te gaan. Die drempels hebben onder meer te maken met:

• tijd: de Publiekdomeintool versnelt het proces aanzienlijk, maar neemt niet alle werk uit handen;
• technische kennis: kennis is nodig om een valide CSV-bestand uit het collectie- of beeldbeheersysteem te exporteren, en die is niet altijd in voldoende mate bij de collectiebeherende instellingen aanwezig;
• functionaliteiten van het beheersysteem: de gebruikte systemen beschikken niet altijd over voldoende functionaliteiten om verrijkte metadata (bv. de rechtenstatus van het collectiestuk, maar eventueel ook externe identifiers) aan de metadata toe te voegen, en als deze functionaliteiten er wel zijn, is er niet altijd voldoende kennis beschikbaar om hier daadwerkelijk van gebruik te maken.

Voor meer info over publiek domein en de tool, zie https://www.youtube.com/watch?v=hpJIxzskgyo.

Meemoo gaat in het project DO IT! aan de slag met deze drempels en ondersteunt de cultureelerfgoedsector om zo veel mogelijk collectiestukken als publiek domein te identificeren. Omdat het erfgoed verspreid zit over vele grote tot zeer kleine organisaties is een gedifferentieerde aanpak noodzakelijk. Niet alle organisaties hebben immers dezelfde draagkracht en mogelijkheden om deze opdracht tot een goed einde te brengen.

Auteursrecht is bovendien een complexe materie. Er dient een onderscheid gemaakt te worden tussen het auteursrecht op het bewaarde collectiestuk en het auteursrecht op de foto van dat stuk. Dit is vooral aan de orde bij afbeeldingen van driedimensionale collectiestukken, omdat dan niet enkel de vervaardiger van het werk maar ook de fotograaf een auteursrechtelijke bescherming kan claimen als aan de originaliteitsvereiste is voldaan. Een werk kan tevens meerdere auteurs hebben, en dan wordt de beschermingstermijn bepaald door de sterfdatum van de langstlevende. Ook kunnen naast het auteursrecht van de vervaardiger nog andere intellectuele eigendomsrechten spelen, bv. de naburige rechten van uitvoerende kunstenaars, het portretrecht van afgebeelde personen, tekeningen- of modellenrechten ... Ook de bescherming van persoonsgegevens en contractuele afspraken met de eigenaar van het werk kunnen een beperkende impact hebben op het toegankelijk maken van erfgoedcollecties.

We zijn ons ervan bewust dat dit project en het gebruik van de Publiekdomeintool geen afdoende oplossing biedt voor alle gevallen. Als de vervaardiger van het collectiestuk niet gekend en geregistreerd is, biedt de Publiekdomeintool niet steeds een oplossing. Maar we zijn ervan overtuigd dat dit project en het gebruik van de Publiekdomeintool vandaag wel een oplossing voor een groot aantal gevallen biedt, vooral gevallen waar de vervaardiger van het werk gekend en geregistreerd is en waar de situatie niet wordt gecompliceerd door andere intellectuele eigendomsrechten, de bescherming van persoonsgegeven en contractuele beperkingen van de eigenaar van het werk.

In het project DO IT! focussen we ons op het bepalen van de publiekdomeinstatus van het afgebeelde werk, niet die van de fotografische afbeelding ervan. Het kennen en documenteren van de auteursrechtelijke status van het werk zelf is een basisvereiste. Indien het gaat om een zuivere technische reproductie van tweedimensionale objecten (bv. schilderijen of foto’s), geldt er trouwens geen tweede niveau van auteursrechtelijke bescherming, nl. die voor de opname van de fotograaf. Wanneer collectiebeherende instellingen fotografen de opdracht geven om werken te fotograferen (bv. driedimensionale objecten), maken zij bovendien vaak contractuele afspraken met hen over een overdracht van hun vermogensrechten aan de instelling en over het verzaken aan hun morele rechten.

Het project realiseert daarnaast voor de bredere sector en op de langere termijn de volgende belangrijke zaken:

• awareness en professionalisering: het gebruik van de Publiekdomeintool geeft instellingen op een efficiënte manier inzicht in de rechtenstatus van hun collectiestukken en stelt hen in staat om daarover een duidelijke uitspraak te doen. Het optimaliseert een tijdrovende taak en zorgt ervoor dat hun collecties sneller ontsloten kunnen worden.
• koppelen en verrijken van collectiedata: door gebruik van de Publiekdomeintool worden in Wikidata grote hoeveelheden data over vervaardigers opgeladen. Die data worden meteen beschikbaar als linked open data. Ook andere instellingen kunnen ze, met behulp van de Publiekdomeintool of via andere wegen, gebruiken voor de verrijking van hun eigen data. Bovendien biedt de tool de gebruikers ook links naar andere authorities aan, die ze indien gewenst in hun eigen beheersysteem kunnen opnemen.
• standaardisering en stroomlijnen van data-invoer, voornamelijk m.b.t. name authorities: de koppeling met Wikidata door de opname van de Wikidata-identifiers creëert een nuttig neveneffect met het oog op latere migratie van de data uit bv. Erfgoedplus en Erfgoedinzicht.
• verdere verbetering van de Publiekdomeintool: alhoewel de Publiekdomeintool reeds grondig is getest en in de praktijk wordt gebruikt, zal het intensieve gebruik van de tool in dit project ongetwijfeld nog nieuwe ideeën opleveren om de tool verder te optimaliseren in functie van bv. bepaalde types collecties of bepaalde types gebruikers.