Een klein criminologisch museum in Turijn bewaart een menselijke schedel. De voorbije tien jaar vormde die schedel de inzet van een hoogoplopend juridisch debat over teruggave. Zelfs het Internationale ethische comité van ICOM kwam tussenbeide. Wat was er aan de hand? En vooral: hoe liep het af? U leest het hier!

Lambroso en het atavisme

Ons verhaal start in november 1870. Caesare Lambroso, een antropoloog-criminoloog, doet die dag een bijzondere ontdekking. Bij de autopsie van Villella, een strijder uit de Italiaanse eenmaking, valt het hem op dat diens schedel een bijzonder kuiltje heeft dat bij andere mensenschedels ontbreekt. Andere zoogdieren, zoals primaten, hebben dat kuiltje wel. Lambroso denkt daarmee het bewijs te hebben gevonden voor iets wat hij al lang vermoedde: misdaad is aangeboren. Hij bewaart de schedel van Villella, publiceert erover, en baseert er zijn atavistische theorie op: misdadigers hebben specifieke lichamelijke kenmerken. Zijn onderzoek levert hem veel volgelingen op die aan de slag gaan met het meten van schedels en het beschrijven van persoonskenmerken. Ook de eugenetica heeft wortels in het denken van Lambroso.

De eerste rechtszaak

In de loop der jaren belandt de schedel van Lambroso meer en meer in de vergetelheid. Tot in 2009, wanneer het Lambrosomuseum na een renovatieperiode terug zijn deuren opent. Dat gebeurt tegen de zin van het No Lombroso-comité, dat alle herinnering aan de oude criminoloog wil verbannen. Het comité situeert zich in de Neo-Bourbon-beweging, een politieke groepering die ook aanvecht dat Villella een crimineel zou zijn geweest. Het comité weet de burgemeester van Villella's geboorteplaats te overtuigen om de schedel terug te vragen, maar dat wordt geweigerd.

Vervolgens wordt een rechtszaak aangespannen, stellende dat Lambroso's theorie ondertussen wetenschappelijk achterhaald is, en dat de schedel daarmee waardeloos is geworden voor wetenschappelijk onderzoek. Bovendien kan het museum niet bewijzen dat het deze schedel op rechtmatige gronden heeft verworven: Villella heeft immers nooit toestemming gegeven. De schedel moet, net zoals andere schedels uit de Italiaanse onafhankelijkheidsstrijd, herbegraven worden. Een rechter in Turijn doet uitspraak in 2012 en volgt daarbij de redenering van deze groep, tot grote spijt van het museum.

De ICOM-interventie

Het museum in Turijn wil de schedel echter niet zomaar teruggeven. Samen met ICOM Italië bouwt het een argumentatie op, gebouwd rond de redenering dat de schedel wellicht geen bewijsstuk meer is van een geldende theorie, maar wel verwijst naar een wetenschappelijke dwaling. In die zin is het juist erg belangrijk dat de schedel bewaard kan worden, als een voorbeeld van een fase in antropologisch onderzoek. Ontkennen dat dit soort atavistische theorieën bestaan hebben, zou geen goede zaak zijn: ze waren er en ze waren fout. Dat motiveert een uitzondering op de algemene regel in de ICOM-code die stelt dat men menselijke resten kan teruggeven als dat wordt gevraagd. Het Internationale ethische comité van ICOM steunt het Turijnse museum en vaardigt hierover ook een standpunt uit. In 2017 volgt de rechter deze redenering. U kunt de schedel dus nog steeds gaan bekijken in Turijn.

Ethiek en rechtspraak

Deze casus is een voorbeeld van de mogelijke juridische conflicten die kunnen ontstaan op het snijpunt van ethiek en politiek. Het afwegen van verschillende posities in dit debat was dermate moeilijk, dat uiteindelijk een rechter uitspraak heeft moeten doen. Deze casus is een precedent en werd daarom de voorbije jaren uitvoerig bestudeerd. U leest er meer over in deze wetenschappelijke bijdragen:

• Maria Teresa Milicia, The visual journey of 'brigand' Villella's skull: from scientific exhibit to icon of 'No Lombroso' protest
• Rosagemma Ciliberti, Giuseppe Armocida, Marta Licata, Rebury the 'Atavistic Skull' studied by Lombroso?
• Rosagemma Ciliberti, Francesca Monza, Francesco De Stefano, Marta Licata, The trial of the skull studied by the founder of Criminal Anthropology: The war of the Lombroso Museum

Ethische kwesties in Vlaanderen?

Dit is het zesde blogbericht in een reeks over het stellen van ethische vragen in de cultureel-erfgoedsector. FARO onderzoekt in een themanummer van faro | tijdschrift over cultureel erfgoed hoe ethische besluitvorming en moreel beraad vorm kunnen krijgen in erfgoedorganisaties. Het voorbeeld uit Turijn is extreem, maar geeft wel aan dat ethische discussies ook tot rechtszaken kunnen leiden. Zijn we daar als sector voldoende op voorbereid? Hoe kunnen we onze argumenten versterken? En hoe kunnen we ook zelf constateren waar we het misschien fout doen? FARO wil het ethisch bewustzijn hierover stimuleren. Kent u zelf zo'n casus? Neem dan zeker even contact op.

Lees ook:

• Mogen er drones vliegen boven de molens van Kinderdijk? Tijd voor een moreel beraad
• Hoe gaan we verantwoord om met sponsors? Ethische comités doen uitspraak
• Hoe kunnen we ethisch ontwerpen?
• Kunnen we ethische verbeelding bij bezoekers stimuleren? Een voorbeeld uit Melbourne
• Ethische uitdagingen bij hedendaags verzamelen: een toolbox
• Heeft de erfgoedsector nood aan ethische gespreksleiders? Denk met ons mee!

Afbeelding: AJEL via Pixabay