Hoe kunnen we protestbewegingen documenteren, zonder daarbij zelf activist te worden? Hoe verzamelen we verhalen over gevoelige ervaringen als trauma's? Wat is een billijke vergoeding voor een selfie? En op welke manier kunnen we materiaal van geradicaliseerde stemmen in de collectie opnemen, zonder ze te legitimeren? 

Het is duidelijk: de gepolariseerde maatschappij van vandaag stelt onze sector voor grote ethische uitdagingen als het op verzamelen aankomt. Het London Transport Museum bracht daarom in 2019 een groep musea en archieven samen om over deze kwesties na te denken. Het resultaat is een boeiende toolbox, die naast algemene principes veel ruimte maakt voor concrete casussen.

De tekst is opgebouwd rond vijf thema's: meerstemmigheid, dekolonisatie, trauma, milieuactivisme en digital born erfgoed. Per casestudy worden helder de ethische overwegingen en uitdagingen geformuleerd, aangevuld met lijsten van algemene vragen en richtlijnen. De toolbox sluit af met een oproep om een leesgroep op te richten en feedback te geven over de voorzichtige krijtlijnen die de werkgroep heeft getrokken. Er komt dus zeker een vervolg.

In dit blogbericht trekken we wat rode draden uit de toolbox. FARO onderzoekt momenteel hoe ethische besluitvorming en moreel beraad vorm kunnen krijgen in erfgoedorganisaties. Denkt u graag mee? Neem dan deel aan onze ethische gesprekken op 11 en 12 oktober. 

Hoe kunnen we zorg dragen voor alle betrokkenen?

Dat is de centrale vraag in de Londonse bundel. Ethisch handelen gaat immers om het goede doen, en recht doen aan alle betrokkenen. Deze toolbox maakt duidelijk dat dit principe vragen oproept bij verschillende stakeholders:

De schenkers

Archieven en musea streven bij het verzamelen vaak uiterste transparantie na: voordat ze instemmen met de overdracht moeten de schenkers zich zeer bewust zijn van de gevolgen van hun schenking. Niet alleen over het huidige, maar ook het toekomstige gebruik. Eigendomsrechten moeten uiteraard geregeld zijn en de privacy waar nodig gerespecteerd. De toolbox pleit bovendien voor bijkomende overwegingen:

• Hoe kunnen we het welzijn van de schenkers verder opvolgen? Wie bijvoorbeeld een verhaal vertelde over een traumatische ervaring, moet daar nadien van bekomen en verdient wellicht nazorg?
• Hoe kunnen we schenkers vergoeden voor hun bijdrage? Wat is een billijke vergoeding voor objecten uit het dagelijks leven die voor de schenkers een grote emotionele waarde hebben?
• Kunnen de schenkers ook wegen op de keuzes die gemaakt worden, zowel voor wat betreft verwerving als openstelling? In de casus van een groep milieuactivisten koos een maritiem museum er bijvoorbeeld bewust voor om het narratief enkel door de museumstaf te laten schrijven, omdat men zo de objectiviteit wilde bewaren. Is dat een goede keuze? Wat zegt dat over machtsverhoudingen?

De bredere maatschappij 

Moeten we ook familieleden van patiënten betrekken bij een project over trauma? En hoe zorgen we voor de nabestaanden van een terroristische aanslag waarover het archief beelden verzamelt? Krijgen zij inspraak over beelden van slachtoffers? Hoe zorgen we ook voor bezoekers die gelijkaardige trauma's opliepen? Moeten we voor hen (letterlijk) ademruimte voorzien? En hoe gaan we om met de pers die kritische vragen stelt over het verzamelen van posters tegen transseksualiteit (= de casus van de tentoonstelling over protest)?

Het archief of het museum zelf

Wat zijn de waarden van de organisatie? En kunnen we iets verzamelen en/of tentoonstellen dat tegen deze waarden ingaat? Wat doen we met een protestgroep die juridisch wordt vervolgd en hoe kunnen we daarbij ook goed samenwerken met de politie (= de casus van de milieuactivisten in het maritieme museum)?

Het milieu

Welke impact hebben de erfgoedprocessen op de leefomgeving van toekomstige generaties? Moeten we anders gaan denken over verpakkingen en transport? Verzamelen we materialen die erg vervuilend zijn? Hoe kunnen we niet-menselijke actoren ook een stem geven?

De medewerkers

Hoe kunnen we zorg dragen voor de medewerkers? Hoe kunnen zij herstellen na het beluisteren van emotionele verhalen? Hoe kunnen zij gewapend zijn tegen aanvallen van de pers of radicale groepen? Kunnen zij het gesprek aangaan met geradicaliseerde stemmen?

Naar ethische risicoanalyses voor acquisitie en verzamelen?

Het staat niet met zoveel woorden in deze toolbox, maar het is van groot belang om voor de start van een verzamelproject al na te denken over deze vragen en een analyse te maken van mogelijke ethische risico's en uitdagingen. Net zoals voor wetenschappelijk onderzoek gebruikelijk is, zou er eerst een ethische toets moeten komen die garandeert dat ieders belangen worden gerespecteerd.

De verschillende cases in de toolbox hebben dat gedaan. Zo stelden ze vooraf criteria op over hoe ze ethisch gevoelig materiaal zouden beoordelen, bepaalden ze hoe ze zouden omgaan met druk vanuit de pers en legden ze contacten met hulpverleners waar ze mensen naar konden doorverwijzen als dat nodig was. Een heldere communicatie over de gemaakte keuzes is in alle gevallen aangewezen.

Maar het gaat ook over meer, stellen de National Archives in een boeiende bijdrage over dekolonisatie. Want als erfgoedorganisaties echt willen bijdragen aan meer gelijkheid en rechtvaardigheid in deze maatschappij, dan moeten ze ook zichzelf radicaal in vraag durven stellen. En dat geeft erfgoedorganisaties volgens de National Archives de volgende opdrachten: 

• Wees mensgecentreerd: vraag steeds naar wie betrokken is, van nabij en ook veraf.
• Democratiseer de besluitvorming: betrek schenkers en anderen bij het maken van keuzes.
• Doe aan zelfreflectie: welke machtsposities spelen er mee? Bekijk goed wie wordt gerepresenteerd en wie daarover beslist, zo komt u onevenwicht in machtsbalans op het spoor.
• Bekijk de interne processen en pas ze aan waar nodig (het is niet omdat u ze altijd op die manier heeft uitgevoerd, dat dat ook zo moet in de toekomst).
• Zie niet alleen onevenwicht in uw eigen organisatie, maar doe er ook iets aan!

Voor meer details en voorbeelden kunt u in deze toolbox terecht.

Lees ook:

• Mogen er drones vliegen boven de molens van Kinderdijk? Tijd voor een moreel beraad
• Moet de schedel van Villella teruggegeven worden? Een ethische casus uit Turijn
• Hoe gaan we verantwoord om met sponsors? Ethische comités doen uitspraak
• Hoe kunnen we ethisch ontwerpen?
• Kunnen we ethische verbeelding bij bezoekers stimuleren? Een voorbeeld uit Melbourne
• Heeft de erfgoedsector nood aan ethische gespreksleiders? Denk met ons mee!

Foto: Nathan Dumlao via Unsplash