Erfgoed gaat niet alleen over objecten en collecties. Even belangrijk is de vraag hoe een organisatie zorg kan dragen voor mensen en hun verschillende belangen en perspectieven. Om aansluiting te vinden bij actuele maatschappelijke uitdagingen en vraagstukken is het meer dan ooit van belang om ook ethisch te handelen, en rekening te houden met de belangen van alle betrokkenen. 

Onze sector heeft daarom ethische codes (of beroepscodes) die het geheel van gedragsregels, normen en waarden die in een bepaalde beroepsgroep leven, samenvatten. Deze codes zetten dus een minimumnorm. Wie zich een professionele erfgoedwerker noemt, moet eraan beantwoorden. Vaak moeten nieuwe erfgoedwerkers ze ondertekenen op hun eerste werkdag.

Lijst van internationale codes

• ECCO | Professional guidelines Code of Ethics (conservatie-restauratie)
• ICON | Professional standards and Judgement & Ethics (conservatie-restauratie)
• ICOM | Code of Ethics (musea)
• MSA | Museum Store Association Code of Ethics
• ICA | Code of ethics (archieven)
• IFLA | Code of Ethics for Librarians and other Information Workers
• ICOMOS | Ethical Statement (monumenten)
• Unesco | Ethical Principles for Safeguarding Intangible Cultural Heritage
• EAA | Code of practice (archeologie)
• Unesco | International Code of Ethics for Dealers in Cultural Property

Wat houden die codes precies in?

Als we alle bovenstaande codes naast elkaar leggen, dan komen de volgende basiselementen vaak terug:

Het erfgoed zelf

• De integriteit van het erfgoed bewaren.
• Illegale handel bestrijden.
• In noodgeval: alles doen om erfgoed te redden.

De erfgoedgemeenschappen en de brede maatschappij

• De eigenaar van het erfgoed respecteren.
• Erfgoedgemeenschappen betrekken.
• Het publiek/de gebruikers informeren en ondersteunen.
• Toegankelijkheid tot het erfgoed verzekeren.

Samenwerken met collega's

• Personeel en partners respecteren.
• Vrijwilligers respecteren.
• Collega’s en het beroep ondersteunen (kennisdeling, vorming, hulp).
• Fysieke context van zichzelf en de anderen verzekeren.

De eigen professionaliteit

• Zichzelf bijscholen.
• Transparante procedures hanteren: standaarden volgen en documenteren.
• Onpartijdig optreden.
• Het algemeen belang dienen – non-profit.
• Wetgeving toepassen.

Het is opvallend dat de focus van de huidige codes vooral ligt op het vakkundig uitvoeren van de erfgoedtaken.  Ze bieden op dit moment nog te weinig aanknopingspunten om met een ‘brede, meerstemmige blik’ naar erfgoed te kijken. Ook ontbreekt vaak de link naar duurzaamheid, die in de huidige klimaatcrisis steeds belangrijker wordt.  

De internationale erfgoedwereld erkent dit probleem, want verschillende organisaties nemen de codes momenteel kritisch onder de loep. Als er nieuwe versies gepubliceerd worden, leest u dat zeker op de FARO-website.

De codes toepassen op de werkvloer

De kern van het ethisch handelen ligt in het toepassen van algemene principes op specifieke situaties. Hiervoor moet men vaak verschillende waardekaders tegen elkaar afwegen. Een integraal ethiekbeleid geeft collega’s de ruimte om dit soort heikele kwesties in alle openheid te bespreken. Dat kan bijvoorbeeld door:

• het voeren van een socratisch gesprek;
• het houden van een moreel beraad.

Ethisch leiderschap geeft in de organisatie het goede voorbeeld. En ook op het niveau van een raad van bestuur kunnen ethische kwesties gesignaleerd en besproken worden. De bestuurscode cultuur en de bijbehorende toolbox zijn een goede leidraad om hiermee aan de slag te gaan.

Ethische commissies

Sommige ethische dilemma’s kunnen heel ingewikkeld zijn. Dan raken collega’s er onderling niet uit. In een aantal landen kunnen ze dan aankloppen bij een ethische commissie met experten. Deze externen kunnen een concrete casus mee helpen adviseren. Hierbij enkele voorbeelden:

• In Nederland bestaat er een ethische codecommissie die adviseert bij lastige vraagstukken. Deze commissie is interdisciplinair samengesteld. De adviezen van deze commissie zijn publiek toegankelijk.  
• De ethische commissie van de Britse Museums Association sensibiliseert musea over het belang van de ethische codes en de toepassing ervan in de praktijk. De commissie geeft ook advies bij ethische vraagstukken.  
• Comittee on professional ethics van de American Library Association 
• ICOM heeft een ethische commissie.
• BRK-APROA heeft een deontologische raad (al staat hier toch vooral het vakmanschap van de restaurator-conservator centraal en gaat het minder specifiek om ethische kwesties). 

Concrete voorbeelden van hoe deze commissies werken, vindt u in een blog over sponsors en over een menselijke schedel.

Meer lezen?

FARO publiceerde een themanummer over ethiek, met tal van praktische voorbeelden.